В этот день, в 1825 году, возле горы Семеновская, недалеко от аула Тхастукай, который раньше находился в Урупском урочище, донскими и "хохол" казаками, участвовашими в Русско-Кавказской войне, были убиты семеро братьев Охтовых, которые мирно занимались косьбой и полевыми работами. С ними был 12-летний мальчик Хасан, который стал свидетелем убийства, и который прибежал в аул и сообщил к вечеру родным и близким о гибели семерых братьев, среди которых был и его отец. Ночью родственники привезли покойников в их аул Тхастукай, начали оплакивать, а утром рано, не успев даже похоронить покойников, казаки согнали этот аул с этого места и перегнали в урочище Большого Зеленчука . Естественно, что все это сопровождалось сжиганием и вырубкой урожая, садов, жилища, чтобы никто не вздумал вернуться к своим садам, на прежнее место жительства и с прочими жестокостями. Жители аула, а вместе с ними, естественно и Охтовы с телами покойников семерых братьев, поселились на то место, где сейчас располагается этот аул, но уже с названием "аул Бесленей", в Хабезском районе. Первыми вновь открывшегося кладбища на новом месте, сразу были похоронены семеро братьев Охтовых. Впоследствии это кладбище назывался Охтовским кладбищем (Уэхъутэхэ я кхъэ).
Мной были найдены записанные стариками текст песни-плач, по погибшим семерым братьям, где рассказываются в песне эти трагические события, их имена, имя их единственной сестры, которая всю жизнь провела в трауре и после этой трагедии никогда не ложилась на кровать. Она ночью ложилась на циновку на земляном полу, считая, что тем самым она будет ближе к родным братьям, и ночами плакала и молилась, днем приходил к автору песни-плачь и просила петь эту трагическую песню-плачь и сама подпевала со слезами. Автором этой песни-плачь был Лана Бжунаев, зять Охтовых, женой которого была родная тетя Мурзабека Охтова, который спас еврейских и русских детей из блокадного Лениинграда ровно через 117 лет после этой трагедии, в 1942 году во время оккупации немцами аула Бесленей во время Великой Отечественной войны. Сестру семерых братьев звали Куокуж. Семерых братьев звали:
Сыхьэткэри (Сыхьэтчэри-У.А.)
Умар Нэшхуэ
Бланэжь
Хъурей Ц1ык1у
Мазанэ
Муса
Абу Назэ.
Ниже привожу текст рассказа-расследования этого трагического события на черкесском языке:
УЭХЪУТЭ ЗЭШИБЛЫМ Я ХЪЫБАР
Мы хъыбарыр 1ыхьэ-1ыхьэу къэзы1уэтэжахэр Уэхъутэ Забытчэрий и къуэ Мэщэрий, Уэхъутэ Сэгьид икъуэ Хьэсанэ, Уэхъутэ Исхьэкъ ипхъу Кулэ.
Иджырей Краснодар крайм и Мостовской, Отраднэ районхэр зыхуэзэ лъэныкъуэм деж 1825 гъэм зыгуэрхэм банк къахъунщ1а, хьэмэрэ урысыдзэм къыхуаут1ыпща ахъшэр ядыгъуа - тэмэму сщ1эр къэралым и ахъшэ куэд а щ1ып1эм зэрыщык1уэдар аращ. Ик1и ар зыдыгъуа гупыр ягъуэтыртэкъым. Урысыдзэм щыщ Дон къэзакъ полкым и т1асхъэщ1эх (развека) гупми унафэ къыхуащ1ауэ дыгъуак1уэхэм лъыхъуэхэт. Псори зэрызехьэрт, ахъшэр зыдыгъуахэр ямыгъуэту.
1825 гъэм августым и 12-м, Тхьэстыкъуей къуажэу Уарп 1уфэм 1усыр Инжыджышхуэ псыхъуэмк1э урысхэм къыщагъэ1эпхъуэнум зы махуэк1э и пэ иту, Уэхъутэ зэшиблыр Семеныбг лъапэм деж мэкъу щеуэну, щызэтралъхьэну, нэгъуэщ1 унагъуэ губгъуэ лэжьыгъэ гуэрхэр ягъэзэщ1эну ежьат.
Тхьэстыкъуей къуажэм зыл1 дэст, пц1ы 1эщ1эк1ыу. Этикэ лъэныкъуэк1э дыкъеплъмэ, абы и ц1э щыпкъэри и унэц1эри мыбдеж щыжыт1энкъым, ауэ сытми адэк1э хъыбарым къыщыдгъэсэбэпын папщ1э ц1э ф1этщынщ: Мэмэт. Ауэ хъыбарыр къэзы1уэтэжахэм ящ1эр абы и ц1эри и унэц1эри, ар гъыбзэм къызэрыхэнэжари. Ар и лъэпкък1и урысым къыхэк1ауэ ягъэ1у. Мы тхыгъэм 1уэху нэхъыщхьэу зэрихуэм уеплъмэ, абы и ц1эри и унэц1эри щыпкъэу къэдгъэлъэгъуэным мыхьэнэшхуэ и1экъым. Иджы зэшиблыр ежьэным ипэк1э Мэмэтым къажри1ащ:
-Мы фыздэк1уэну мурад здэфщ1ам фымык1уэ, къэзакъхэр зэрызохьэр, фаук1ынк1э мэхъур, -жери.
- Айе, Мэмэтым игъащ1эм пэж жи1акъым, нобэ пэж жи1эн?- жа1эри Мамэтым жи1ар яф1эщ мыхъуу ежьахэщ.
Пщэдджыжьым жьы дыдэу зыкъаужьат зэкъуэшхэм. Мыхэр зэгуэрэм хуэмыдэу, нобэ зыр зым гулъытэ лей хуищ1у, зэхуэсакъыжхэт. Зэшхэр нэф1к1э, гу хуэбагък1э зэтелъэщ1ыхьыжхэт. Къуажэм къыщыдэк1ынуми, гъуэгу жыжьэ дыдэ гуэрым техьэхэ хуэдэу, гу лъыптэт хуабжьу бгъэщ1эгъуэну щабэу, 1эф1у я 1ыхьлыхэм, я унагъуэм исхэм сэлам зэрырахыжыр.
"Шыпхъум и гур дэлъхум етащи, дэлъхум и гур уэгум етащ!", - же1эр адыгэ псалъэжьым.
Я шыпхъу закъуэр зэшхэм я нэхъыжьым и деж щыпсэут. Нобэ нэхъыжьым и унагъуэрат здыдэк1ынухэр зэшиблыр, ик1и абы деж пщэдджыжьым жьыуэ къек1уэл1ахэт нэхъыщ1эхэр.
Сабырхэу, щыгуф1ык1хэу сэмэркъуоу дахэ гуэрхэри къажьэдэк1ыу сэлам гуапэ ирахыжащ зэшхэм я нэхъыжьым и унагъуэми, я шыпхъу закъуэми. Къыдалъхуахэр гъуэгу тезыгъыхьэ зэшиблым я шыпхъу зи яшэгъуэ-дахэгъуэм нобэ нэхъ хуабжьу зэхищ1эт и дэлъхухэм я лъагъунугъэр. Узыгъэгумэщ1ын гуэр ауи игу къыридзэтэкъым абы. Ауэ нап1э-зып1эк1э игур т1эк1у къэгузэващ, нобэ мы и дэлъхухэм я дахагъэр ипэ дыдэ илъагъу хуэдэу, нурыр къащхьэщихыу, нэ ятезмыгъэхуащэрэт, - жи1эу и дэлъхухэм жа1эр зэхимыхыщэу, фэтэджын уэздыгъэм къидз нэхур ф1эмащ1эу, я нэгум щ1эплъэт зимыгъэнщ1ыу, гурэ псэк1э зэпилъэщ1ыхьхэу. И зы дэлъху нэхъыжьым икъуэ Хьэсэн ц1ык1ури, зэрыжейбащхъуэр плъагъуу, и
адэшыпхъум 1эпл1э хуищ1ащ, ик1и унэм къыщ1эк1ри и шыр 1умп1эк1э унэ щ1ыхьэп1э-дэк1уяп1эм бгъэдишащ. Абы и лъэгап1эм теувэри, лъэрыгъым зэрылъэ1эсыным хуэдэу, уанэгум ит1ысхьащ и адэкъуэшхэр къыщ1эк1мэ езыр-езыру шым зэрышэсар къыхуагъэщ1эгъуэным щыгугъыу.
Зэшхэри къыщ1эк1ри шыхэм шэсрэ куэбжэм дэк1ыну зыщагъазэм, ахэм къак1элъыщ1эк1ауэ, як1элъыплъыу ува ц1ыхубзым и нэпсхэр къещэщэхыу щ1идзащ, нэпсыр къыщ1ещэщэхым и мыхьэнэри къыгурымы1уэу. И гури сабыр дыдэ хуэдэт, ауэ шууийм як1элъыплъу щытащ, куэбжэм дэк1ыу шуухэр к1ынф1ым хыхьэхунхэк1э. Зэманыр нэху щыгъуэт, ауэ иджырик1 вагъуэхэр ужьыхыжатэкъым. Адыгэ унэм и бжэ1упэ пкъохэм ящыщ зым бгъэдэту щытти, зэкъуэшхэр куэбжэм дэк1ыу к1ыф1ым щыхыхьэм, пщащэм вагъуэ зэшиблым я дежк1э зигъэзащ, и дэлъху зэшиблым я фэ ириплъыу, вагъуэ зэшиблым хэт вагъуэхэу и дэлъхухэм я ц1э зыф1ищахэм яхудэплъеин и гугъэу. Ауэ вагъуэ зэшиблыр пшэ закъуэу уафэгум итым щ1илъэфауэ къыщ1эк1ащ, уафэгум ит мыдрей вагъуэхэр плъагъуу щыт пэтми. Езыр зыхудэплъея вагъуэхэр имылъагъуу унэбжэр 1уихри щ1ыхьэжащ, и нэпсхэр къызэрещэщэхыурэ.
Зэшиблыр къыздыдэк1а къуажэм иджыри ящ1этэкъым, урыс администрацэм къуажэр игъэ1эпхъуэну унафэ зэрищ1ам. Абы къыхэк1к1э, мамыр лэжьыгъэ къызэрыгуэк1хэр ягъэзащ1эрт къуажэдэсхэм. А зэрыжыс1ам хуэдэуи, Уэхъутэ зэшиблри я 1уэхум иужь ихьэжахэщ.
Шыхэр игъэхъунщ, пщы1эм щы1эуэлъауэнщ, псынэпс щ1ы1э къытхуихьынщ, гъуэмылэми к1элъыплъынщ, жа1эри Уэхъутэхэ я зы щ1алэ ц1ык1у, Хьэсэнк1э зэджэр, щ1ыздащтар арат. Щ1алэ ц1ык1ум илъэс 12 и ныбжьынут, зэшиблым ящыщ зым и къуэт. Щ1алэ жан, губзыгъэ ц1ык1ур шы щхьэхуэ тест, уанэ лъэрыгъхэри нэхъ к1агуэ хуащ1ауэ тыншу зэриувэнум хуэдэу. Къамыш дахэ ц1ык1у, езым фэдэнипл1к1э иухуэныжауэ, и1ыгът ик1и нэхъыжьхэм закъык1эримыгъэхуу ишри адрей шыхэм ядэущу ядэк1уэрт.
Семеныбгым и дыгъаф1э лъэныкъуэмк1э щагъэзэщ1эну лэжьыгъэм зыхуагъэхьэзырауэ, пщэдджыжь нэхущым Дон къэзакъ полкым и т1асхъэщ1эх гупыр къыкъуэц1эфтащ бгы къуагъым. Жэщым т1асхъэщ1эх ежьарэ ар къадэмыхъуауэ къагъэзэжауэ ахэр я полкым къэк1уэжу арат. А 1уэхури ахъшэр зыдыгъуахэр къагъуэтыным епхат.
Т1асхъэщ1эххэм Уэхъутэ зэшибл шу гупыр къыщалъагъум гурыщхъуэ ящ1ащ к1эзонэ (казнэ) ахъшэр зыдыгъуар ахэрауэ. Ауэ щеплъыпэм, гупым щ1алэ ц1ык1ур зэрахэтым гурыщхъуэр трихыжат. Ит1ани егупсысыжхэри:
«-Дыгъу 1уэхур мыбыхэм ятеткъуэ щ1эмыхъур сыт? Абык1и ди дамэтелъхэм зы вагъуэ хедгъэгъэхъуэнщ», - жа1эри, ф1эгъэнап1э ящ1ащ гупыр ик1и абыхэм фочк1э яхэуэу щ1адзащ къэзакъхэр. Арщхьэк1э т1асхъэщ1эх гупыр мащ1эт зэрыхъур - нэрыбгибл нэхърэ нэхъыбэтэкъым. Зэшиблри фочк1э зэщ1эузэдат ик1и, адыгэхэр къызэримык1уэтым къэзакъхэр щыгъуазэти, унафэ ящ1ащ Лабэ 1уфэм 1ус хохол къэзакъ полк гъунэгъум хъыбар ирагъэщ1эну, ауэ полкым къик1ыну дэ1эпыкъуэгъухэр къэсыху ямыут1ыпщу, фоч къауэ-науэк1э мы гупыр зэтра1ыгъэну.
Зэхэуэм щыщ1идзэм, Уэхъутэ зэшиблым псынщ1эу Семеныбг лъапэм зыщагъэбыдащ.
Уэхъутэ Мэщэрий къызэри1эутэжамк1э, зэшиблым я нэхъыжьыр Умар-Нэшхуэт, абы жи1эр ящ1энут адрейхэм. Ауэ Уэхъутэ зэшиблыр зэчэнджэщри, я гъусэ щ1алэ ц1ык1у Хьэсэным унафэ хуащ1ащ, шым тет1ысхьэу Семеныбгым и къуэк1ып1э льэныкъуэмк1э къек1уэк1ыурэ абы и щхьэм дэк1рэ бгы щыгум и хъуреягък1э къижыхьыну. Къэзакъхэр къаплъэмэ, щ1алэр бгыщхьэм ирижэу, зэм щхьэрыхъуэн (башлыкъ) хужьыр и щхьэм ф1элъу, зэми щ1ак1уэ ф1ыц1эр теубгъуауэ - апхуэдэурэ и теплъэр зэрихъуэк1ыу ирагъэлъагъуу къэзакъхэм гупышхуэ къапэщ1эту къыф1агъэщ1ыну хуейуэ арат. Ик1и жра1ащ Хьэсэн ц1ык1ум:
- Апхуэдэурэ фочауэ макъ зэхэпхыху бгыщхьэр хъурейуэ къэжыхь. Фочауэ макъ зэхыумыхыж хъумэ, бгым ехыж, псыкъуэладжэмк1э дэуви, къуажэм гъэзэж, дэ зэшиблыр дызэрыщымы1эжымк1э хъыбар къуажэм ягъащ1э.
Хьэсэн ц1ык1ур шым трапхащ, зыгуэрк1э абы къемыук1уриехын папщ1э.
Зэшхэм ящ1а унафэр 1уэхугъуит1ым теухуат: япэрауэ, щ1алэ ц1ык1ум и гъащ1эр хъума хъунут; ет1уанэрауэ, адыгэхэр гупышхуэ хъууэ къаф1эщ1мэ, къэзакъхэр 1ук1ыжынк1э хъунут.
Щ1алэщ1эм нэхъыжьхэм унафэ къызэрыхуащ1ам хуэдэу, Семеныбгым дэк1ри, бгыщхьэм и хъуреягъыр шууэ къижыхьу щ1идзащ, к1ий-гуо макъ гуэрхэмк1и закъригъащ1эу.
Ар зылъагъу т1асхъэщ1эххэм я ф1эщ хъуащ нэрыбгиблым зэрамызакъуэр, иджыри зы гупышхуэ бгыщхьэм щызэрызехьэу тету къащыхъуащ. Т1асхъэщ1эх гупым щыщу т1ур хъыбарегъащ1э яут1ыпщати, мыдрейхэм зэшиблыр ямыгъэп1эт1ауэу я1ыгъыну мурад ящ1ащ.
Хохол къэзакъ полкыр къэмыс щ1ык1э зэкъуэшхэм ящыщ зыр къаук1ащ. Т1асхъэщ1эх взводым и тхьэмадэр ежьат, Уэхъутэ зэкъуэшхэм гъэпщк1уауэ къапик1ухьу, абыхэм нэгъуэщ1 лъэныкъуэк1э къащыхэуэн и гугъэу. Ауэ зэшхэм ящыщ зым абы гу лъитэри, мывэ къуагъхэм закъуигъапщк1уэурэ пежьащ ик1и тхьэмадэм и мурадыр 1эпиудащ. Къэзакъ взводым и тхьэмадэм Уэхъутэ зэшиблым къатригъэпса и фочыр зэры1эщ1элъу нап1эзып1эм и псэр итащ.
Хохол къэзакъ полкыр къыщысам шэджагъуэ нэужь хъуат, абы ирихьэл1эу, зэрыжыс1ам хуэдэу, нэрыбгэ зырыз лъэныкъуэ къэс яук1ат. Т1асхъэщ1эххэм полкым и дзэзешэм жра1ам тету, адыгэхэр гупышхуэ хъууэ къаф1эщ1ри, къэк1уахэм топышэк1э зэрыуэн 1эщэ гуэрхэри къалъэфат. Зэзэуэныр нэхъ щ1эгъэхуэбжьа хъуащ, ауэ нэрыбгих къэнар полкым пэлъэщынт? Ит1аник1, Семен бгыщхьэм щек1уэк1ыр зымыщ1э къэзакъхэр Уэхъутэ зэкъуэшхэм ябгъэрык1уэн шынэхэрт.
Шэтемыхуэ дыуэ
Урыс-Кавказ зауэжьым и тхыдэм къыща1уэтэж Шырыхъукъуэ Дыгъужь шэ темыхуэу щытауэ, урысыдзэм хэлъадэу, урыс быдап1эм и пащхьэм деж и шыр щигъэджэгуу…. Уэхъутэ зэшиблым я хъыбарыр къызэра1уэтэжымк1э, зэшиблым ящыщ зым - нэхъыщ1э дыдэм, шэтемыгъахуэ духьэ (дыуэ) ф1элъу щытащ. Зэших къэнэжам тхур хохол къэзакъ полкым щыщу къэк1уа дзэл1хэм яук1ащ. Зэшхэми къэзакъ зыкъом здахьащ, зыгуэрхэри у1эгъэ ящ1ащ.
Зэрыжа1эжымк1э, зэшиблым ящыщу псэууэ къэнар шэтемыгъахуэ духьэ зыпщ1эхэлъа закъуэращ. Ауэ и къуэшихыр яук1ауэ, абы и закъуэ къуажэм къигъэзэжынутэкъым. Шэ къытезымыгъахуэ духьэ и1эу, ямыук1ыххэну щытми, адыгэ гъэсэныгъэ щыпкъэ зыгъуэта, л1ыгъэ зыхэлъ щ1алэм и къуэшхэм ялъ имыщ1эжу къуажэм къек1уэл1эжынутэкъым. Ялъ хуэмыщ1эжми, абы и псэр пыту къигъэзэжынутэкъым. Къэзакъхэм къа1эщ1эк1ыу жылэм къыдыхьэжауэ щытами, къуажэдэсхэм абы фэ ираплъыжынтэкъым, езыри ц1ыхухэм я1уплъэжыфынтэкъым.
Мыбдежым сигу къэк1ыжащ Лермонтов Михаил итха «К1уэрык1уэсэж» («Беглец») поэмэм хэт хъыбарыр: зауэжьым щыгъуэ, урысхэмрэ адыгэхэмрэ здызэзауэм Хьэрун и адэми и къуэшхэми я хьэдэхэр бийм я хэутэну къигъанэу, зауэм къы1ужыжу я унэм къыщык1уэсэжам абы и анэ дыдэм нэлат къызэрырихар, езы Хьэрунми емык1у къихьар къыгуры1уэжу зызэриук1ыжар.
Михаил Лермонтов адыгэхэм я хабзэхэр ф1ы дыдэу ищ1эт, ищ1эт л1ыгъэншагъэ къызыкъуэк1ар уэрэдк1э зэрагъэпудыр, абы къыхэк1к1э и псэр итыну щытми, адыгэл1ым л1ыгъэ зэрихьэнут, ищхьэри и лъэпкъри игъэпудыжынутэкъым.
Пщ1эрэ щ1ыхьрэ зи1эу ягъэса, илъэс мин бжыгъэк1э къэгъуэгурык1уэ адыгэ хабзэм щ1ап1ык1а зэшиблым я шынэхъыщ1эм имыщ1э хъунт адыгэ хыбзэр?
Зи закъуэу къэна щ1алэм и къуэшихыр щаук1ым, щ1ак1уэ ф1ыц1эр иубгъу, къэтэджри абы задэу теуващ. Шэтемыгъахуэ духьэр зыпщ1эхихри лъэныкъуэк1э 1уидзащ абы ик1и зимыгъэпщк1уу, и гупэр бийм хуэгъэзауэ уващ. Фочыпэр щ1ым хэт1ауэ къыбгъэдэту, фоч лъэдакъэр 1э ижьк1э и1ыгъыу, и 1э сэмэгури, абык1и зыри зэримы1ыгъыр къэзакъхэм яригъэлъагъу хуэдэу, и 1эгур зэ1ухауэ уващ. Щ1алэм зимыгъэпщк1уу, сабыру щыту щалъагъум, къэзакъхэр 1энкун хъуащ. Хохолхэм я тхьэмадэм унафэ ищ1ащ:
-Фочыуэр щывгъэт! -жери.
Дунеир щым хъуащ. Къэзакъхэм зыри жамы1эу, фочхэр къытрагъэпсыхьауэ къеплъхэт мамыру щыт щ1алэ лъапэлъагэм. Зыщ1ып1эк1и узгъэгузэвэну, гурыщхъуэ зыхуэпщ1ын макъ къэ1утэкъым. Зыгуэри хъейтэкъым, щ1алэми зимыгъэсысу щытт, зыгуэрк1э зы шынагъэ е гузэвэгъуэ гуэр и нэгу щ1эмыту, сабыр дыдэу. Абы и псэр и къуэш нобэ дунеим ехыжахэм я псэм яхыхьэжауэ япсалъэу къыщ1эк1ынт.
Ц1ыхум и ажалыр къыщыск1э, бегъэмбарым хуэдэу нурыр къыщхьэщихыу щ1едзэр. Сэ си гъащ1эм мызэу щыслъэгъуащ апхуэдэ телъыджэр: си ныбжьэгъу нэхъыф1 дыдэу, нэхъ къабзэ дыдэу слъытэхэм ящыщ Лъэтокъуэ Муаедрэ абы и къуэш нэхъыщ1э Мухьэмэдрэ, ахърэт нэху Тхьэм къарит, дунеим щехыжынум щыгъуэ апхуэдэу са1уплъауэ щытащ сигук1э сгъэщ1агъуэу. Щыпкъэу ц1ыхум и нэгур нэхъ гуак1уэу, нэхъ дахэу, нур къыщхьэщих хуэдэу мэхъур.
Мы щ1алэм и теплъэр бегъымбар пэлъытэт. И нэгур мамырт, зы мэскъалк1э мы дунеим щыхъэр зэхищ1эу уигъэщ1энтэкъым абы.
Къэзакъхэм къагуры1уащ щ1алэм зауэн 1уэху зэрызэримыхуэр. И 1эхэр зэ1ухауэ, фочри щ1ыгум пэк1э хэт1ауэ, нэгъуэщ1 шынагъуэ гуэри щымы1эжу щалъагъум, полкым щыщ къэзакъ дзэл1хэм хуэмурэ зыкъа1этри къыбгъэдыхьахэщ. Ауэ ипэ итхэм мыбэлэрыгъыу фочхэр я1ыгът узэдауэ.
- Казнэ ахъшэр зыдыгъуа гупыр къэдгъуэтащ, - жа1эу хохол полкым хъыбарегъащ1э к1уахэм жа1ар щызэхихам, полкым и дзэзешэр гуф1ат:
- Мы 1уэхугъуэм си щхьэк1э сыхэтынщ, псори зылъыхъуэ дыгъуак1уэхэр сэ къэзубыдауэ, ахэр къызэрызубыда щ1ык1эр нэхъри гъэдэхауэ тхьэмадэ нэхъыщхьэхэм рапортк1э я пащхьэ ислъхьэнщ! Мис иджы си «вагъуэр» къик1ынущ мыбдеж, гъуэгу тэмэм сытеуващ! – игук1э жи1эу къыщ1эк1ынт апщыгъуэм дзэзешэм.
Иджы дзэзешэр япэ иту, зы псалъи жимы1эу, ауэ адыгэ щ1алэм къеплъурэ, зыгуэрым егупсысурэ къак1уэт. Къэзакъ дзэл1хэри къыбгъэдыхьэхэт зэшиблым я нэхъыщ1эм. Пэгъунэгъу къыщыхъухэм, щ1алэм абыхэм яжыри1ащ:
-Мэ, си 1эщэри фызот, сэ сыныщ1ывэмыуэтэр сэ сывэк1уну арат, гъусэ сыфхуэхъунут. Сэ сощ1эр фэ фызыхуеир.. Фи дзэпщым жес1энт.., фи дзэпщыр дэнэ щы1э?
- Мис ди дзэзешэр, - жа1эри ирагъэлъэгъуащ, дзэзешэр.
- Мыра фи дзэпщыр? - жери нэмыщ-1эмыщу къеури щ1алэм дзэзешэр зэуэ иук1ащ. Нап1э-зып1эм хъуанэбзэк1э зырыгъэгуоу макърэ фоч уэ макъ зыхыблрэ зэщ1ыгъуу къэ1уащ, фочхэм къырихуа 1угъуэ 1эрамэхэми, зэжьэхэуэу, щ1алэщ1эм дежк1э задзащ.
Щ1алэщ1эр щ1ак1уэ ф1ыц1эм къытеук1урияуэ щылъ дзэзешэм и хьэдэм теджэлащ.
Зэрыжыс1ауэ, шэтемыгъахуэ духьэ зыпщ1эхэлъа щ1алэм полкым и дзэзешэр хьэдрыхэ гъуэгум тригъэуващ. Ар щыпкъэу абы и дежк1э «гъуэгу тэмэму» къыщ1эк1ынт. Апхудэу и къуэшнэхъыжьхэм ялъ ищ1эжащ щ1алэм ик1и напэ къабзэк1э езыри и къуэшхэм я1ущ1эжащ. Ауэ иджы, фочыуэ макъи щымы1эжу, хохол къэзакъ полкым и дзэзешэр мыгугъэхэхэу, нэмыщ-1эмыщу зэраук1ам 1энкун къищ1ауэ, щымыбзэу щытхэт дзэл1хэр.
Дакъикъэк1э узэ1эбэк1ыжмэ зэбийуэ щыта, иджы зы адыгэ щ1ак1уэ ф1ыц1эм тегъуэлъхьэжа л1ит1ым и теплъэм на1уэу къагъэлъагъуэт мы Урыс-Кавказ зауэжь ек1уэк1ыр зэрымыхьэнэншэр, мылъкуу дунеим тетым уасэ зэримы1эр, дэтхэнэ ц1ыхури зым нэхърэ зыр нэхъ лъагэу зэрыщымытыр, ат1э ц1ыху псори зэрызэхуэдэр. Нэрыбгит1ми зы щ1ак1уэм къиубыд щ1ыгур яхурикъут, къайлыжу.
Дзэзешэр адыгэ щ1ак1уэ ф1ыц1эм хьэдэу тегъуэлъхьэжыным ипэк1э иужь дыдэу къыжьэдэк1ыжар «Фочыуэр щывгъэт!» унафэрат. А унафэ к1эщ1ыр урыс царым къыжьэдэк1атэм, ц1ыху гъащ1э куэд зэхэдз зимы1э ажалым къелынт, мы хохол къэзакъ тхьэмыщк1э гупыу зи щхьэ хуимытхэр я бынхэм яхыхьэжынт, хьэдагъэ нэпсым ип1эк1э гуф1эгъуэ нэпск1э я 1ыхьлыхэр къапежьэнхэт. Ауэ зи хэкурэ зи щ1ыхьрэ, зи хуитыныгъэ зыхъумэж адыгэхэми зэрыпхъуак1уэ зауэ адыгэхэм езыщ1ыл1а урысейми я ц1ыху куэд хэк1уэдэнут иджырик1, ц1ыху куэди ибэу къигъэнэнут, адыгэми и нэрыбгипщ къэс нэрыбгибгъур хэхэсу къэрал куэдым щызэбгыридзынут.
Хьэсэн ц1ык1ум нэхъыжьхэм унафэу къыхуащ1ар игъэзэщ1ащ, Семеныбг лъапэм щек1уэк1ам щыщи илъэгъуащ. Фоч уэ макъ къэмы1уж хъуа нэужь, Хьэсэн ц1ык1ур бгыщхьэм къеплъыхри, зэшиблым ящыщу ебланэу къэна, шэтемыхуэ духьэ зыпщ1эхэлъу щыта и адэ къуэшыр къэзакъхэм зэраук1ар, хьэдит1ыр зэте1убауэ щ1ак1уэ ф1ыц1эм зэрытелъыр илъэгъуащ. И нэпсхэр къежэхыу щ1алэщ1эм зыкъызэпигъазэри бгым къехыжащ ик1и псы къуэладжэм дэтурэ шууэ къуажэм къэк1уэжащ. Зэщыджэу гъыуэрэ хъыбар гуауэр и анэм, и 1ыхьлы къызэхуэжэсахэм яжри1эжащ.
Къуажэ щ1алэхэм зыкъа1этри, Хьэсэн ц1ык1ури ягъусэу Семеныбг лъапэм къэк1уахэщ. Жэщ мазэгъуэм ерагъыурэ зэхалъагъук1ыу къэзакъхэм зэтраук1а зэшиблым я хьэдэхэр къащыпыжащ ик1и къуажэм къашэжащ.
Хьэдэхэр тэрэзу ягъеини, дин хабзэк1э зэрахьэни хущ1эмыхьэу, пщэдджыжь нэху щыгъуэм къэзакъ полкыр къытеуэри, я хьэдэр я щ1ыб илъу, жыхуа1эм хуэдэу, Тхьэстыкъуей къуажэр я щысып1эм ираху, Инжыджышхуэ псыхъуэм къыдахуэри абдеж щагъэт1ысащ.
Иджы нобэ а къуажэм зэреджэр Беслъэнейщ.
Уэхъутэхэ я кхъэр
1825 гъэм Шыщхьэу1ум (августым) и 12 махуэм Тхьэстыкъуей къуажэр Уарп псыхъуэм къыдахуу Инжыджышхуэ псыхъуэм къыщагъэт1ысым, кхъэщ1эу зэ1уахам япэ дыдэу щагъэт1ылъахэр Уэхъутэ зэшиблращ. Аращ гъыбзэми же1эр:
«Кхъэщ1эу къызэ1уахари
Уэхъутэ зэшиблымк1э уэр дэ догъэнщ1тэкъэ».
Абы къыхэк1к1э а кхъэм «Уэхъутэхэ я кхъэк1э» еджэу щытащ, ауэ ар Уэхъутэхэ ямызакъуэу зэрыкъуажэу къагъэсэбэпт.
А кхъэр здэщытыр зыщ1эр нобэ мащ1эщ. Ар Беслъэней къуажэм и псы щхьэлыжьу щытам ипщэк1э, Уэхъутэ Джамбэтджэрийхэ я хадэм къыщыщ1эдзауэ Шымырзэ Билалхэ я хадэ к1апэм нэсу псы 1уфэ бжьэпэм тетащ, иджыри тетщ, ауэ къагъэсэбэпыжыркъым. Уэхъутэхэ я кхъэр щагъэнщ1ым къуажэм щ1эуэ кхъэ къызэ1уахащ. Кхъэжьым дэта мывэ сынхэри зэманым, уэшхымрэ дыгъэмрэ, мылымрэ хуабэмрэ зэхагъэщэщэжауэ, зы сын закъуэщ нэхъ псэууэ къэзгъуэтыжар.
Уэхъутэ Мэщэрий а кхъэм пэблагъэу псэууэ щытащ ик1и к1элъыплъырт абы. Иужьк1э, кхъэр щызэхуащ1ыжам, Мэщэрий и къуэ Толэ куэдрэ абдежым удзыр к1ыр хъумэ щыпиупщ1т. Иджы Мэщэрийри, абы и къуэ Толэри дунейм ехыжахэщ, Тхьэм ахърэт нэху къарит. Нобэ Мэщэрий и къуэрылъху, щ1алэ зэп1эзэрыт, щ1алэ губзыгъэ Щамел щопсэу и адэшхуэм и щ1ап1эм. Ик1и согугъэ и дадэжьым къи1уэтэжа мы хъыбарыр абы зэрихьэну, ик1и адыгэл1 щыпкъэ хуэдэуи псэуну.
Абы къыдэк1уэу жыс1энщи, иужьк1э Уэхъутэ Нэ1иб (1850 гъэм къалъхуащ), сэ си адэшхуэр, Беслъэней субэтносым и словесный суду (хьэкумыщ1эу) щытащ. Абы езым и мылъкук1э къуажэ мэжджытым нэмыщ1, ди л1акъуэм щхьэк1э щхьэхуэу мэжджыт иригъэщ1ауэ щытащ. Уэхъутэу къуажэм дэсым я дин 1уэхухэр абдеж щызэрахьэт, езыхэм я ефэнды, езыхэм я му1эзин я1эжу. А мэжджытми зэреджэр «Уэхъутэхэ я мэжджытт». Ауэ а мэжджытым и хъыбарри щхьэхуэщ ик1и гъэщ1эгъуэнщ.
Зэшиблым я шыпхъу закъуэр
Сэ сщ1эрт, Уэхъутэ Исхьэкъ ипхъу Кулэ (Лъостэнкъулхэ я нысэщ, 1933 гъэм къалъхуащ, Тхьэм куэдрэ тхуигъэпсэу) къи1уэтэжауэ, Уэхъутэ зэшиблым я шыпхъу закъуэм и хъыбарыр.
Абы и ц1эр Уэхъутэ Хьэсанэ и 1эрытх тхылъ ц1ык1ум и ф1агък1э, иджыщ къыщытщ1ар - К1уэк1уж. К1уэк1уж и дэлъхухэр щ1алэ бланэхэт, щ1алэ дахэхэт, л1ыгъэ зыхэлъхэт. Я шыпхъу закъуэр абыхэм я бланагъэм, дахагъэм, я л1ыгъэм, ц1ыхугъэрэ гулъытэу я1эм иригушхуэрт. Дэтхэнэ зыми щэн-хьэл зырыз я1эу щытми, псоми зэхуэдэу ф1ыуэ ялъагъурт я шыпхъу ц1ык1ур, дэтхэнэми игъаф1эрт я шыпхъу закъуэр. Пщэдджыжь нэхущэу и дэлъхухэр щыригъэжьам, абы акъылк1э къыгуры1уэтэкъым, ауэ и псэм ищ1эт и дэлъхухэм зы лажьэ къазэрыщыщ1ынур. Махуэ еным и гур мызагъэу, к1уэ пэтми нэхъри гузавэу ихьащ абы, и нэпсыр къыщ1ежэхыр имыщ1эу. Загъуэрэ вагъуэ зэшиблыр пшэм щ1илъэфауэ зэримылъагъужар игум къэк1ыжт, ауэ 1еим егупсысыну, 1ей гуэрым хуихьыну и акъылым идэтэкъым.
Дэлъху бланэхэм ягъаф1эурэ къэхъуа, гулъытэрэ дэлъху лъагъуныгъэк1э гъэнщ1а К1уэк1ужым и дунейр зы махуэм къытеунк1ыф1ащ: и дэлъхуиблыр къэзакъыжьхэм яук1ри, зы махуэми я хьэдэхэр къашэжащ. Хьэсэн ц1ык1ур пыхьэу къэк1уэжрэ, гуауэр къызэрылъыса хъыбарыр щызэхихам, К1уэк1ужыр къэмэхри и лъакъуэхэм ямы1ыгъыжу къэджэлащ. Иужьк1э и дэлъхухэм я хьэдэр къыщашэжым ар яхуэмыубыдыу, гъырэ пыхьэу, бжэуэ и дэлъхухэм затри1убэу, ар зылъагъу ц1ыхухъуи ц1ыхубзи захуэмыубыдыу хьэдэ гуузхэр ягъейуэ щ1адзащ.
А махуэм къыщегъэжьауэ и гъащ1эр пыхьэу ихьащ К1уэк1уж. Уеблэмэ гъуэлъып1э зы жэщ яхуигъуэлъхьэжакъым, унэ лъэгум п1уаблэ (арджэн) идзрэ жэщк1э абы телъурэ и гъащ1эр ихьащ. Щ1ыгум телъмэ, ф1ыуэ илъагъу и дэлъхухэм нэхъ япэгъунэгъуу къыщыхъужырт. Жэщк1э бжэрэ Тхьэм елъэ1уу, и нэпсыр къежэхыурэ и щхьэнтэр псыфу, и дэлъхухэр игу имыхуурэ и гъащ1эр к1уащ. Зэшиблыр къэзакъхэм зэраук1ам и гъыбзэр зыуса Бжунейхэ Ланэ деж махуэк1э к1уэрт, елъэ1урти гъыбзэр жригъэ1эрт, езыри щыдежьуук1э и нэпсыр хуэмыубыду къелъэлъэхыу, и нэк1ущхьэр мыгъущу и дунеир игъэк1уащ.
И дэлъхухэмрэ Мэмэтымрэ зэпсэлъэныгъэу яку дэлъар зыщ1э К1уэк1уж щыгък1э бжэт:
-Мэмэт пц1ыупс мыгъуэм игъащ1эм зы псалъэ пэж жи1ати,
Псалъэ пэж мыгъуэр си дэлъхухэм я ф1эщ мыхъуу, къэзакъхэм яук1а, мыгъуи - жи1эурэ бжэт.
Сытхэр ишэча зы махуэм зи дэлъхуибл дунеим ехыжа бзылъхугъэм?! А махуэм К1уэк1ужым и гъащ1эр иуха пэлъытэт. Дунеим тетыхунк1э л1ы дэк1уэни ауи игу къэк1акъым. Апхуэдэурэ и дэлъхухэм я гукъеуэм ихьыжащ зэшиблым я шыпхъу закъуэр. К1уэк1уж и хьэдэри зэшиблыр здыщ1элъ кхъэ дыдэм щагъэт1ылъащ.
Щыгъуэ к1ыхьыр ф1ыкъым
«Щыгъуэ к1ыхьыр ф1ыкъым»,- же1эр адыгэм. А псалъэхэм зыгуэрым урагъэгупсыс. Л1эныгъэр гъащ1эм зэрыщыщым, л1эныгъэр узыф1эмык1ыну къэк1уэн хуейуэ зэрыщытым, дэтхэнэ зыми ар къызэрытпэщылъым. Абы и ц1эк1э адыгэр л1эныгъэм сабыру 1ущ1эхэт. Ныбжь зыгъуэта л1ым, л1эныгъэр къыщыблагъэк1э зэхищ1эу къыщ1эк1ын, дунеим ехыжыным ипэк1э абы и бынхэр зэхуишэсти уэсият яхуищ1т: адэк1э мыпхуэдэу фыпсэунущ, мы мылъкур мыбы ейщ, мыдрей мылъкур мыбы хузогъэфащэ, нэгъуэщ 1уэхугъуэхэмк1и уэсият ищ1ыжт. Арик1 сабыру, мыгузавэу!
Сэ куэдрэ слъэгъуащ ц1ыху, кхъухьлъатэм ит1ысхьэн шынэхэу. Апхуэдэ зэманхэм я деж адыгэм л1эныгъэм щытык1эу хуи1эр сигу къэк1ыжт. Ауэ дауэ мыхъуми л1эныгъэр гукъеуэщ, 1ыхьлы гъунэгъур, уи лъым пыщ1ар дунеим щехыжк1э, ар шэчыгъуейщ. Жьыгъэк1э, къигъэщ1энур къигъэщ1ащ, жыхуа1эм хуэдэу ныбжьыф1 зыгъуэтар дунеим ехыжар арии гукъеуэщ, ауэ игъуэнэмысу дунеим ехыжыр нэхъ гукъеуэжщ.
1ыхьлыгъэк1э зэхущытык1э псор зэплъытмэ шыпхъум и дэлъхум хуи1э лъагъуныгъэр анэм быным хуи1э лъагъуныгъэм пэблагъэщ. Ар дэтхэнэ шыпхъу зи1эм игъэунэхуащ. Абы епхауэ дызэпсалъэу адыгэ ц1ыхубз, адыгэ культурэм куэдрэ щылэжьа, Шыбзыхъуэ Рая, Гъузер ипхъум, мыр жи1ащ:
- «Сэ нэхъыжьхэм жа1эу зэхэсхауэ щытар мыращ: Дунеим ехыжа и быныр анэм игъеймэ, анэм и нэпсыр игъей и быным гуэныхьыу тохуэр. Ауэ шыпхъум и дэлъхум псэк1э зэрепхар, абы хуи1э лъагъуныгъэр куущ, шыпхъум и нэпсыр апхуэдизк1э гуащ1эщи, жэщищ-махуищым хьэдагъэ нэпсыу Дунеим ехыжа и дэлъхум щхьэк1э щ1игъэк1ар л1ам гуэныхьыу техуэркъым, ар Тхьэм къыхуегъэгъур».
Арауэ къыщ1эк1ынщ, апхуэдэ л1эныгъэ гуауэр къызытехуа адыгэ анэм сыт щыгъуи бын гъеинымк1э нэхъ шы1эныгъэ и1эу, нэхъ зи1ыгъыу, гукъеуэ хьэлъэр нэпсыншэу игъэвыным щ1ыпылъыр. Ар адыгагъэм епхауэ солъытэр.
Ауэ сыт хуэдэ нэпс гуащ1эк1э игъеин хуейт зи дэлъхуибл зы махуэм игъуэнэмысхэу зыф1эк1уэда шыпхъум?! К1уэк1уж и щыгъуэр щыгъуэ к1ыхь дыдэ, и гъащ1эм и к1ыхьэгъым хуэдиз хуэхъуащ.
Хэт гъыбзэр зыусар?
Иджы дыщ1эупщ1эмэ игъуэщ, гъыбзэр зыусам. Хэту п1эрэ Бжуней Ланэр? А упщ1эм жэуап езытыж хъыбарри хъыбар щхьэхуэщ ик1и гъэщ1эгъуэнщ.
Мы Ззэшиблым я хъыбар гуауэр зэгъэпэщыжыным илъэс пщык1убл хуэдиз тек1уэдащ. А илъэс пщык1ублым и к1уэц1к1э ц1ыху куэдым зэшиблым я хъыбар зэрызэхахар жа1эт, хъыбарым и 1ыхьэ пычыгъуэ гуэр ягу къагъэк1ыжт. Ауэ сэ сызыхуеир зэшиблым я хъыбарым и теплъэр зэгъэу1уауэ, лъапсэ быдэ и1эу, 1уэхур щыпкъэу зэрыщытар зыщ1э ц1ыхут, ауэ сгъуэттэкъым апхуэдэу къэзы1уэтэжын.
Сэ си насып къихьащ Мэщэрий псэууэ видеокамерэк1э тесхыурэ Уэхъутэ зэшиблым я хъыбарыр къезгъэ1уэтэжын. Абы иужьк1э Кулэ жи1эжар стхащ диктофонк1э, Уэхъутэ Сэгьид икъуэ Хьэсанэ и тхыгъэ къэзгъуэтыжащ, ик1эм ик1эжым Хьэсанэ а хъыбар дыдэр къи1уатэу экспедицием диктофонк1э ятхауэ аудио тхыгъэр къыс1эрыхьащ.
Экспедицэм ятхыжар
Адэк1э Уэхъутэ Хьэсанэ , Сэгьид икъуэм, 1984 гъэм къи1уэтэжар фи пащхьэ изолъхьэ. Иджыр нэгъунэ къэс1уэтам щыщ гуэрхэр мащ1эу къытригъэзэжу щытми, Хьэсанэ и хъыбарым ущеджэжк1э зэшиблыр зэраук1ам и сурэтыр, 1уэхур зэрыщытар нэхъ на1уэ къыпхуещ1, ит1анэ гъыбзэм хэт псалъэхэм ар трагъэбыдыхьыжыр.
Мы хъыбарыр Къэрэшей-Шэрджэс Республикэм и музейм и щ1эныгъэрылажьэ гупым экспедицэ къызэрагъэпэщри, Беслъэней (Тхьэстыкъуей) къуажэм и тхыдэм тепсэлъыхьхэу Уэхъутэ Хьэсанэхэ я унэм деж деж диктофонк1э щатхауэ щытащ. Мыхэр зытхыжа экспедицием хэтащ Зэубыд Иринэ Хьэсэмбий и пхъур, Хьэбэчыр Хьэбибэ Адэмей и пхъур, Хъуран Шыхьамбий Шахалий и къуэр, Алиева Земфира, Ибрагим ипхъур. Ф1ыщ1э гуапэ яхузощ1 а экспедицэм хэтахэм, хъыбар гъэщ1эгъуэныр зэрахъумам папщ1э.
А гупым ятхыжахэм щыщ 1ыхьэу Тхьэстыкъуей къуажэм теухуа хъыбарым хэтщ Уэхъутэ зэшиблым я хъыбарри. Мыбдежым Уэхъутэ Хьэсанэ къызэри1уэтэжа дыдэм хуэдэу къыщызохь, урысыбзэ псалъэ къыхигъахуэхэри зэзмыхъуэк1ыжу.
I
Уэхъутэ Хьэсанэ: «…Уарп къыдахужри мис мыбдеж (Инжыджышхуэ псыхъуэм – У. А.) къахуащ (Тхьэстыкъуей къуажэр - У. А.).
Иджы ар къыщыдахуну махуэм ипэрей махуэм, Уэхъутэ зэшиблк1э йоджэ, зэшиблыр щак1уэ к1уауэ ар къыдэзыхуну полкым и разведкэр абы къы1уощ1эр. Къыщы1ущ1эм, 1эщэ зы1ыгъ зэшиблымрэ разведчикхэмрэ зэзауэу щ1адзащ.
Разведчикхэм командир взводу я1ар яук1ащ. Езым ящыщи зы къаук1ащ. Ат1анэ еуэри, абы зызэпагъазэри Лабэ зэпрык1ыжащ, Лабэ къыпыщыст полкри, полкым хъыбар ирагъэщ1эну. Хъыбар ирагъащ1эри, ахэри къызэхуэсащ. Еуэри ахэри къежьэри… Щ1алэ ц1ык1у ящ1ыгъут, щ1алэ ц1ык1у гуэрэ, Уэхъутэ зэшиблым. Щ1алэ ц1ык1у ящ1ыгъути, щ1алэ ц1ык1ур еуэри, илъэс 12-м итт, Хьэсэн ц1ык1ук1э еджэу. Ар, йоуэр аби, а Семеныщхьэм драшейри, а Семеныщхьэм мыбык1и укъыдэк1уеифынукъым, мыдрейимк1и укъыдэк1ыфынукъым, модреймк1э укъэк1уэн мыхъумэ. Щ1алэ ц1ык1ур абы къыдрашейри, шым трапхэри, иджы а бгыщхьэм деж мыбык1э ук1уэмэ мыбы къамылъагъуу, мыбык1э к1уэмэ мыбдеж къыщалъагъуу, щ1алэ ц1ык1ур шым трапхэри унафэ хуащ1ащ: Иджы фоч гъауэ щы1эхунк1э мыр къэжыхь, жра1ащ. Еуэри ар трапхэри, ит1анэ фоч гъауэ щымы1эж хъумэ мис мыбык1э уехыжынущи, къуэладжэмк1э жылэм ук1уэжыну, жа1ащ. Абы ук1уэжынущи дыщы1эжкъыми хъыбар ягъащ1э, жа1эри унафэ хуащ1ащ.
Зэрыжа1ам хуэдэу, щ1алэ ц1ык1ур абы трагъэувэри езыхэр абы ехыжащ, зыдгъэхъеймэ хьэлэч дащ1ынущ жа1эри. Мохэм ятек1уэн яф1эщ1ащ. Арщхьэк1э полкыр къыкъуэк1ри, а полкыр, еуэри, куэдрэ яхьынт, зыр яук1агъэххэти, адрей хыр къэнати, тхур яук1ащ. Адрейр ямыук1ыу къэнащ, яубыдащ ар. Яубыдыр аби, 1эщэм шэ имылъыжмэ ат1э сыт ищ1энур? Мэ, си 1эщэр фызот, сэ сыщ1ывэмыуар аращ, фэ сывэк1уну арат сэ сыщ1ывэмыуари, фэ сдавать зыфхузощ1, мэ. Дэнэ щы1э фи полководецыр, жери.
- Мис мыращ.
- Мыр полковод? - жери еуэри иук1ащ абык1э.
Еуэри, арик1 езыр ямыук1ыу къэнэнт? Ари яук1ри, ар пщыхьэщхьэм къэхъуащ, пщэдджыжьым еуэри жылит1ри къыдахури мис мыбдежым къахуащ, хьэдэхэри илъу. Хьэдэхэри илъу мыбдежым къахури, мыбдежым бгъуэш ц1ык1у гуэр и1эти, зэшиблри а бгъуэш ц1ык1ум деж щ1алъхьащ.
Тхьэстыкъуеищ1ри абдежым къыщынащ. Абы иужьк1э Бэгъупсри къэк1уэжащ Лабэ къик1ыжри…».
Зэшиблыр хьэкъ ямы1эу яук1ащ
Хьэсанэ экспедицэм яхуи1уэта хъыбарым епхауэ къэзгъэлъэгъуэну сыхуейщ, ипэк1э къэстхыжам зэрытехуэр, зы 1уэхугъуэ щымыхъук1э: Уэхъутэ зэшиблыр а махуэм щак1уэ к1уауэ зэрыщымытар. Губгъуэ лэжьыгъэ 1уэхут Уэхъутэ зэшиблым а махуэм зэрахуэр. Апхуэдэу къыщ1эслъытэр мыращ:
1. Япэрауэ, адыгэхэм щак1уэ хабзэ лъагэ я1ащ ик1и август (адыгэбзэк1э шыщхьэу1у) мазэр щэк1уэгъуэ мазэкъым. Зэшиблыр зэгъусэу щак1уэ ежьэнутэкъым щэк1уэгъуэр къэмысауэ. Щэк1уэгъуэ зэманыр бжьыхьэрт зыхуэзэр. Щ1эжьейхэм я щхьэ яп1ыжыф щыхъу зэманырт адыгэхэр щак1уэ щык1уэр, псэущхьэ шырхэм я анэхэр къащэк1умэ ахэр быдзышэ хуэмыныкъуэжын хуэдэу. Ари щак1уэ щ1эк1уэр я щхьэ закъуэ щхьэк1этэкъым, е джэгуак1уэу, загъэпсэхуну аратэкъым. Ат1э къуажэдэсхэм лы хузэрагъэпэщырт, хуагуэшырт, щ1ымахуэм яшхынур къащэк1урт. Нэхъ къулейсызхэм, фызабэхэм яхурикъун лыи хуагуэшырт. Къащэк1уари щ1эх мык1уэду хъума зэрыхъунум хуэдэу, бгъуэ ящ1ынур бгъуэ ящ1ырт, ягъэгъурт. А псори тэмэму зэф1агъэк1ын щхьэк1э, щак1уэ к1уахэр пщы1э ящ1ырти махуэ бжыгъэк1э мэзым щ1эст. Абы къыхэк1к1э щэк1уэгъуэ зэманыр зытехуэр ноябрь мазэращ, адыгэбзэк1э а мазэм зэреджэри «щэк1уэгъуэ» мазэщ.
2. Ет1уанэрауэ, Хьэсэн щ1алэ ц1ык1ур щак1уэ к1уэхэм здащтэнутэкъым, аф1эк1а ныбжь имы1эу. Щак1уэ к1уэхэм хьэ я гъусэ хабзэт. Ауэ хъыбархэм зыщ1ып1э дежи къыхэщыркъым абыхэм хьэ я гъусэу.
3. Ещанэрауэ, сэ стхыжа хъыбарыр къысхуэзы1уэтэжар Уэхъутэ Хьэсанэ и къуэш нэхъыжь дыдэ Забытчэрий и къуэ Уэхъутэ Мэщэрийщ. Уэхъутэ Сэхьид бын пщык1уз и1эти, нэхъыжь дыдэр Забытчэрийт. Хьэсанэ бын еянэт. Согугъэ мы хъыбарыр Забытчэрий нэхъыф1у ищ1эжу щытауэ, ауэ щыхъук1э абы и къуэ Мэщэрий жи1эм дзыхь хуэпщ1 хъунущ. Мэщэрий трегъэчыныхь Уэхъутэ зэшиблыр губгъуэм щылэжьэну дэк1ауэ зэрыщытам ик1и а зэманым къэрал казнам щыщ ахъшэр зыдыгъуахэм къэзакъхэр зэрылъыхъуахэми, ар адыгэ зэшиблым къытралъхьэну абыхэм унафэ зэращ1ами.
4. Уэхъутэ зэшиблым дыгъуэн 1уэху зэрахуауэ зэрыщымытар къегъэлъагъуэ абыхэм щ1алэщ1э ц1ык1у зэрагъусам. Хъунщ1ак1уэ ежьэ гупым сабий здрашажьэркъым. Хьэкъи лажьи зимы1э зэшиблыр къэзакъхэм яук1ащ, дыгъу 1уэхур абыхэм тралъхьэу езыхэми щытхъу къахьын я гугъэу.
5. Си ф1эщ мэхъур, Мамэтым зэрищ1этэр урысыдзэм хэтхэр зэрызэрехьэр ик1и абы и щхьэусыгъуэр зыхуэдэр. Согугъэр, абы ф1ыуэ ищ1эу щытауэ урысыдзэм хэт дзэл1хэм я щэн-хабзэр, - хьэкъ зимы1эм ф1еягъэр трагъэщ1энк1э зэрыхъунур.
Уэхъутэ Хьэсанэ и тхылъ ц1ык1ур.
Уэхъутэ Хьэсанэ жи1ахэм ныкъусаныгъэ мащ1э хэслъэгъуауэ щытми, сэ къэслъыхъуэм епхауэ Уэхъутэ Хьэсанэ нэхъ гъэщ1эгъуэныжу хъыбар къытхуигъэнащ.
Уэхъутэхэ я къек1уэк1ык1ар, ди лъэпкъ жыгыр зэзгъэпэщыжырти, ди нэхъыжьхэм къащ1эна тхыгъэхэр, сурэтхэр здызэхуэсхьэсым, Уэхъутэ Хьэсанэ и къуэрылъху Руслан и адэшхуэм и сурэтхэм ягъусэу зы тхылъ ц1ык1у (записная книжка) къызитащ, зэ еплъыгъуэк1э мыхьэнэшхуэ зэптын хуэдэу щымыту. Ауэ а тхылъ ц1ык1ур си дежк1э уасэшхуэ зи1эу къыщ1эк1ащ. Япэрауэ, абы къыщызгъуэтащ Уэхъутэ зэшиблым ятеухуа хъыбару Хьэсанэ итхыжар. Зэшиблым я ц1эхэри, абыхэм хуауса гъыбзэри, ар зыусам и ц1эри, зэкъуэшхэм я шыпхъу закъуэм и ц1эри а 1эрытх тхылъ ц1ык1ум иту къыщ1эк1ащ.
Аращи, мыбдеж щызотхыж тхылъ ц1ык1ум итхэм ящыщ зы 1ыхьэ, Уэхъутэ зэшиблым ятеухуауэ.
Тхылъ ц1ык1ум и зы напэк1уэц1ым ди адэшхуэхэм я ц1эхэр къыщрибжэк1а нэужь къык1элъык1уэм Хьэсанэ щетхыр Уэхъутэ зэшиблым я ц1эхэр, щаук1а щ1ып1эц1эхэр, щаук1а зэманыр:
«Семен лъапэм деж щаук1а Охъутэ зэшиблыр:
Сыхьэткэри (Сыхьэтчэри-У.А.)
Умар Нэшхуэ
Бланэжь
Хъурей Ц1ык1у
Мазанэ
Муса
Абу Назэ
Мыхэр щаук1ар Семен бгы лъапэм и дежщ. Августым и 12-м 1825 гъэм, гъубж махуэм. Хабзэу къэнащ а махуэр Уэхъутэхэ я махуэ щыгъуэу.»
Сэ сощ1эж гъубж махуэм и хъыбар гуэр. А махуэм Уэхъутэхэ ди унагъуэхэм 1уэхущ1э, 1уэхушхуэ къыщыдмы1эту щытащ. Ауэ Уэхъутэ Хьэсанэ и тхыгъэм и пэжагъыр къэсщ1эн щхьэк1э, сымыщхьэхыу 1825 гъэм и махуэбжыр къэзгъуэтащ. 1825 гъэм и махуэбжымк1э августым и 12-нэ махуэр мэрем махуэм тохуэ. Абы къыхэк1к1э, Уэхъутэ Хьэсанэ махуит1ыр зэхигъэзэрыхьауэ сигугъащ. Гъубжым 1уэхущ1э къызэредмыхьыжьэр августым и 12 махуэм ирипхауэ къысщыхъуащ. Гъубж махуэм и 1уэхур щхьэхуэу, августым и 12-нэ махуэу Уэхъутэ зэшиблыр щаук1ар щхьэхуэу сыгугъэрт. Ауэ сызэрыгъуащэр иужьк1э къызгуры1уэжащ.
Шенкауэ Мухьэмэд, философие щ1эныгъэхэмк1э докторым, тригъэбыдыхьыжащ а гупсысэр: губж махуэм 1уэхушхуэ къыщ1эдмы1этыр зэшиблым я л1эныгъэм епхакъым.
- Адыгэхэми, абазэхэми, къэрэшейхэми, нэгъуэщ1 ди гъунэгъу Кавказ лъэпкъ куэдми гъубж махуэм 1ухушхуэ, 1ухущ1э къырамыхьыжьэу щытащ, - жи1ащ абы, мы 1уэхумк1э дыщызэчэнджэщым.
Ит1аник1 гупсысэ гъэщ1эгъуэн къызжи1ащ Зэубыд Иринэ гъубж махуэм епхыуэ:
- Адыгэхэр зауэжьым илъэс пщ1ы бжыгъэк1э зэхэзехуэн ищ1ыу щыхъум, лъэпкъым игъащ1эк1э зэрыпсэууэ щыта гупсысэр, хабзэхэр яф1эк1уэд хъуащ. Адыгэ лъэпкъым и щэнхабзэр лагэу дэк1уея щ1эхъуар и хабзэм, къыдалъхуам хуэдэу, ныбжь ин и1эт, зэтеуват, лъэпкъыр зэрыпсэуну хабзэр быдэу гъэпсат, ик1и сыт щыгъуи а хабзэм ирик1уэт лъэпкъыр. Хабзэм хэтащ гъубж махуэм и 1уэхум епхауэ. Пэж, гъубж махуэм иныкъуэм ят1э зэрахьэ хъутэкъым, иныкъуэр цым елэжьхэтэкъым. Пщ1эххэнукъым, гъубж махуэм Уэхъутэ зэшиблыр зэгъусэу гъуэгу зэдытехьэ мыхъуну хабзэу, Уэхътэхэ я ижьырей хабзэу щытамэ! Ауэ зэхэзехуэным хабзэ зехьэныр икъутащи ахэр нобэ тщ1эжкъым.
Уэхъутэ Хьэсанэ и тхылъ ц1ык1ум ит тхыгъэм деж а махуэм гу щ1ылъыдигъатэр зэшиблыр гъубж махуэу 1уэхущ1э ящ1эну, зэгъусэу гъуэгу зэдытехьауэ зэрыщытыр арагъэнк1э мэхъур.
Юлиан и махуэбжыр
Уэхъутэхэ гъубж махуэм 1уэхущ1э къыщ1ырамыхьэжьэр зэшиблыр щаук1а махуэм епхакъым, ат1э ижь ижьыжк1э лъэпкъым къыдэгъуэгурык1уа адыгэ хабзэм къыхэк1ауэ согугъэр. Еджагъэшхуэ гуэрхэм ар ижьырей чыристан диным (раннее христианство) къыхэк1ауэ къалъатэр Ауэ августым и 12-р гъубжым зэрытемыхуам епхауэ сигу къэк1ыжащ Юлиан и махуэбжымрэ иджырей махуэбжымрэ зэрызэщхьэщык1ыр.
Абы теухуауэ Интернетым итыр мыращ:
«Юлиан и махуэбжым, Урымым и пащтыхь Цезарь Юлий иджырей эрэр къэунэхуным ипэк1э и 45 гъэм хабзэу къищтауэ щытам, щыуагъэ т1эк1у хэлъу къыщ1эк1ащ. Илъэск1э дызэджэу (Щ1ым Дыгъэм и хъуреягъыр зэ къызэрик1ухь зэманыр) къыщапщытэм щыуагъэ хагъэхуащ, минут 11-рэ секунд 14-к1э гъэр нэхъ к1ыхьу».
Илъэс минрэ щитхум и к1уэц1к1э ХIII л1эщ1ыгъуэм махуищ хагъэхъуэжауэ щыт пэтми, илъэс минрэ щитхум и к1уэц1к1э жэщипщ1-махуипщ1к1э зэщхьэщык1ащ махуэбжхэр. Абы къыхэк1к1э 1582 гъэм Урым Папэ Григорий XIII-эм унафэ къихьащ а махуипщ1ыр махуэбжым хигъэк1ыну; «Григорианский календарь» («новый стиль») жыхуэт1э махуэбжыр Къухьэп1э Европэм и къэралыгъуэ куэдым къащтащ, иужьк1э Америкэри абы хуэк1уащ. Ауэ абы Урысейр арэзы техъуакъым ик1и Юлиан махуэбжым тету къэнащ. Махуэбжык1эщ1эр Урысейм къыщищтар 1918 гъэрщ, Совет властыр щытек1уаращ ик1и абы щыгъуэм махуэбжхэр жэщ-махуэ 13-к1э зэщхьэщык1 хъуат.
Аращи, ет1ощ1анэ, т1ощ1рэ езанэ л1эщ1ыгъуэхэм я махуэбжхэм жэщ-махуэ 13-р къыдедзэ, епщык1убгъуанэ л1эщ1ыгъуэм ар жэщ-махуэ пщык1ут1 хъууэ щытащ. Апхуэдэ махуэбжым щыдгъэзэжк1э, Уэхъутэ Хьэсанэ итхыжар пэжу къыщ1ок1: августым и 12-нэ махуэр гъубжым техуэу щытащ.
Тхыдэм и гуауэр гъыбзэм къе1уатэ
Си дежк1э нэхъ гъэщ1эгъуэныр махуэхэр зэрызэтемыхуэр аратэкъым, ат1э нэхъ уасэ зи1эр Уэхъутэ Хьэсанэ и 1эрытххэм гъыбзэм и псалъэхэри хъума зэрыщыхъуарат, ар зыусамрэ, зэшиблым я шыпхъу закъуэмрэ я ц1эхэр на1уэ къысхуащ1ат. А ц1эхэр гъыбзэм къыхэзгъуэтэжащ, езы гъыбзэми Уэхъутэ зэшиблым я к1уэдык1э хъуам и гуауэр къигъэлъэгъуэжащ.
Мис а гъыбзэм и псалъэхэр:
Дон къэзакъыжьхэм фэ фи топышэжьым
Семен джабэжьыр къызэщ1егъэсысэ,
Уэхъутэ зэшиблыр щаук1а махуэм
Щ1ылъэ къатиблыр къызэщ1эсысат.
Дон къэзакъыжьхэм фэ фи топышэжьыр
Семеныщхьэ къыщогъуагъуэ.
Уэхъутэ зэшиблыр щаук1а махуэм
Щ1ылъэ къатиблыр къызэщ1эгъуэгъуат жи.
Пщэдджыжь дыгъэ къыкъуэк1ыгъуэм
Къуажэр Уарп псыхъуэм уэр дыкъыдахутэк1э,
Енджыджышхуэ псыхъуэми уэр дыкъахутэк1э
Хуей нэщ1ыжьыми дыкъырахуэт.
Уарп псыхъуэми дыкъыщыдаху махуэми
Уэр дэ ди сабийхэри зэщ1огъуагэ,
Л1ыжь-нэуэжьхэри къызэщ1огурымэ.
Дон къэзакъыжьхэри, уэр сэрмахуэ,
Хохол къэзакъыжьк1эрэ къагъэнщ1.
Кхъэщ1эу къызэ1уахари
Уэхъутэ зэшиблымк1э уэр дэ догъэнщ1тэкъэ.»
Тхьэзэртыкъуеишхуэри, уэр сэрмахуэ,
Енжыджышхуэ псыхъуэми уэр дыкъыдахуэртэкъэ,
Дохъушыкъуей т1эк1ури къытк1элъагъэсри,
1уащхьэ Гуэсыжьыми к1эрагъэт1ысхьэр.
Бжуней Ланэм гъыбзэр къеус,
Уэхъутэ зэшиблым я шыпхъууэ К1уэк1ужри
Гъыбзэм къыдожьуйтэк1э.
Хьэсэн ц1ык1у дэ ди щ1алэ ц1ык1ум
Семеныщхьэ хуей нэщ1ыр хъурейуэ къижыхьыгъэм
Дон къэзакъыжьхэри гузавэу зэры1уохуж
Дыкъадзыхь жа1эурэ 1уок1уэтри
Нэхущэ нэгъунэ щосхэри, жьыуэ жылэм ятоуэ.
Къадзыхьри къыдахуащ а махуэ дыдэм
Енжыдж къынагъэсри къыдаут1ыпщхьэр.
Зэман дыдж блэк1ахэм урысыдзэм гущ1эгъуншэу зэхэзехуэн ищ1 къуажэхэм бэлыхьыу ятригъэлъар 1уатэжыгъуейщ. Уи унэр, уи мылъкур ягъэсрэ, игъащ1эрей хап1эжьыр уагъэбгынэрэ уи хьэдэр уи щ1ыб илъу узэрахуэныр 1уху щ1агъуэкъым.
Нобэ уи нэгу къыщ1эгъэхьэгъуейщ Тхьэстыкъуей къужэдэсхэм бэлыхьу яшэчар, къуажэр Уарп къуэладжэм къыдахуу Енжыджышхуэ псыхъуэм къыщагъэт1ысам.
Пщэдджыжьым жьыуэ, къуажэ нысэхэм псы щ1ы1эк1э ялъэса п1эстапхъэр яупщэф1ын яхущ1эмыхьэу, сабийхэр жей 1эф1ым хэтхэу, л1ыжь-нэуэжь жьырытэджхэр нэмэз ящ1ыну амдез къащтэу, урыс къэзакъхэр дэбэнащ къуажэм зэрыгъэгуоу-зэрыгъэк1ий макък1э Уарп къуладжэр къагъэдаущу. Къэзакъ гуоу-к1ий макъым пэджэжу сабий гъы макък1э зыкъызэщ1ишащ пщэдджыжь нэхулъэм. Л1ыжь-нэуэжьхэм къэхъуар ямыщ1эу гу1эхэу…
Ар гъыбзэм къе1уэтэжыр:
Уарп псыхъуэми дыкъыщыдаху махуэми
Уэр дэ ди сабийхэри зэщ1огъуагэ,
Л1ыжь-нэуэжьхэри къызэщ1огурымэ.
Я унэ зыщ1эсхэр хыф1адзащ, я пщ1ант1эхэр ябгынащ.
Мы Дунеим щыц1эры1уэу жыг хадэ гъэк1ыным хуэ1эзэу щыта беслъэней къуажэм гурэ псэк1э ел1ал1эу унагъуэ къэс къагъэк1а жыг хадэшхуэхэр къагъэнащ. Хэт и кхъужьейжьышхуэр, хэт и дэшхуэ жыгыу илъэс пщ1ы бжыгъэ зи ныбжьхэр, я дадэжьхэр сабиуэ къыщалъхуатэм ахэм яц1эк1э хасауэ щытахэр, иджы ныбжьышхуэ зыгъуэтахэр, я гум пымык1ыу, къыщ1итхъурэ, хуеплъэк1хэурэ къыдахуахэщ къужэдэсхэр.
Къагъэнащ ныбжь ин дыдэхэр зи1э я кхъэхалъэхэр, я нанэжь дадэжьхэм я къупщхьэхэр здыщ1элъхэр.
Адыгэ лъэпкъым щыщу губгъуэ лэжьыгъэ 1уэхухэмк1э нэхъ культурэ лъагэ зи1а беслъэнейхэм гъатхэ губгъуэ лэжъыгъэхэр дахэу зэрахьауэ, бжьыхьэр къэсмэ дэтхэнэ унагъуэри къыхахыжынк1э, я бынхэм ирагъэшхынк1э зыщыгугъ лэжьыгъэр щ1ыгум къыханэн хуей хъуащ.
Къэзакъ шууехэм къуажэр ягъэст. Ц1ыхухэм къагъэзэжын гугъэ ямы1эн папщ1э уни, жыги, зы къыданэтэкъым къуажэм.
Нэхъ гуауэр зылъыса Уэхъутэ зэшиблым я унагъуэхэм я хьэдэхэри ягъэпск1ын яхущ1эмыхьахэу лъы защ1эу къыздырашэжэн хуей хъуащ!
Енжыджышхуэ къуэладжэу Тхьэстыкъуей къуажэр къыздахуам дэтхэнэ унагъуэми унэ щ1эуэ ищ1ын, пщ1ант1эр зэригъэпэщын къыпэщылът. Абы щхьэк1э бжыхь пхун, семан бгъэжын, ар бгъэгъущу зэтеплъхьэжын хуейт. Гъащ1эр щ1эрыщ1эу гъэпсыжыным къарурэ зэман куэдрэ тек1уэдэнут. Сытыт апщ1эндэху сабийхэм яшхынури, дэнэт унагъуэр здыщ1эсынури?
Ит1аник1 мы къуажэм ишэчам хуэдэкъым, нэхъ хьэлъэж адыгэ къуажэ куэдым яшэчащ. Зы псыхъуэм къыдахуу нэгъуэщ1 псыхъуэм яхуам яплъыт хъункъым нобэрей хэхэсу нэмыщ1 къэралхэм щыпсэу адыгэхэм я дадэжь-нанэжьхэм яшэчар. Я хэкужьым ирахуу Истамбылак1уэ гъуэгум тетам нэхъыбэж ишэчащ, хьэдэ куэди я щ1ыб илъу къыралъэфэк1ащ. Уэхъутэ зэшиблым теухуа гъыбзэм нэхърэ нэхъ уигъэгу1эу, гъыбзэ бжыгъэ къащ1энащ абыхэм.
Ищхьэк1э къэстхыжа хъыбарыр 2014 гъэм, маим и 21-м, щыгъуэ махуэм техуэу Къэбэрдей-Балъкъэрым къыдэк1 «Адыгэ псалъэ» газетым къытрадзащ. А къыдэк1ыгъуэм щыщу газет щит1 хуэдиз Беслъэней къуажэм папщ1э редактор нэхъыщхьэм къыригъэшати, а хъыбарым щызгъэгуф1ык1ын, жыс1эри, Уэхъутэ Азэмэтчэри икъуэ Хьэсанэ газет номерыр къыхуэсхьри маим и 23 махуэм Беслъэней къуажэм сыкъэк1уат. Хьэсанэ мыпхуэдэ хъыбарым зэрыщыгуф1ык1ынур сщ1эуэ щытти, сызэры1ущ1энум, зэрызгъэгуф1энум сыхуэпащ1эт. Мы хъыбарым т1эк1у щыгъуазэу щытащ, Хьэсанэ, сыту жып1эмэ и дадэжь Хьэлым хъыбарыр ф1ы дыдэу ищ1эт. Ауэ я дадэжьыр щыпсэуам бгъэдэт1ысхьэу къырагъэ1уэтэжу ятхыжакъым.
Согугъэ а махуэм сэ Хьэсанэ и псэм сыкъишауэ. Ар сыт щыгъуи Беслъэней къуажэм и псэук1эм хуэгумэщ1т, Уэхъутэхэ я л1акъуэм и тхыдэр, хъыбархэр ф1ы дыдэу илъагъут ик1и зэригъащ1эт. Адыгэбзэм и Беслъэней псалъэк1эм (диалектым) и дахагъыр ихъумэну хущ1экъуу, Беслъэней еджап1эм а диалектымк1э сабийхэр ирагъэджэным щ1элъэ1уу, Беслъэней диалектымк1э усэхэр иусу щытащ Хьэсанэ.
Сыкъыздэк1уам Хьэсанэ и шынэхъыжь Толэри, ахэм я шыпхъу Тимэри (Риммэ) Хьэсанэ бгъэдэсхэу сакъыхуэзащ. Хьэсанэм хъыбарыр зэрытхузэф1эк1к1э гурыдгъэ1уауэ ик1и дгъэгуф1ауэ, иужьк1э Толэрэ Тимэрэ зэшиблым я хъыбарым дытепсэлъыхьыу щ1эддзащ. Гъыбзэр зыусам и ц1эм дыщынэсым, ахэм къысхуа1уэтар гъэщ1эгъуэнщ.
Гъыбзэр зыуса Бжуней Ланэр нэхъапэм ц1ыхубзу къысщыхъуат, ауэ Толэрэ Тимэрэ сащепсалъэм, 1уэхур нэгъуэщ1у къыщ1идзыжащ.
Уэхъутэ Толэрэ Тимэрэ, Хьэсани ягъусэу, Бжунейхэ я пхъурылъхухэщ. Ахэм я анэм иц1эр Гъагъщ. Гъагъ и адэр Бжуней Ильясщ. Абы «Ф1ыц1абзэ »-к1э еджэхэт. Ф1ыц1абзэ езыр къуажэ му1эзину щытащ. Ат1э а Ф1ыц1абзэ и адэм и ц1эр Ланэщ.
-Гъыбзэр зыусар Ф1ыц1абзэ и адэ Ланэр арауэ п1эрэ, хьэмэрэ, Ланэр ц1ыхубз гуэрэу п1эрэ?- жыс1эри саупщ1ат Толэрэ Тимэрэ.
- Иджы ар сц1ыхукъым, - жи1ащ Тимэ
- Дэ зи гугъу тщ1ы Бжуней Ланэм хыхьэ-хэк1 и1эу щытауэ жа1эр, арагъэнк1э мэхъу гъыбзэр зыусар, - жи1ащ Толэ
- Уэхъутэ Хьэжбий тхьэмыщк1э и адэ Хьэп1ыт1 къак1уэмэ, "Ланэ икъуэ" жи1этэкъым, ат1э "Бэрокъуэ Ланэ икъуэ" - жи1эу щытащ Ф1ыц1абзэ зыщыхуигъазэк1э е абы и гугъу щищ1к1э.
Зэрыхъумк1э, Бжуней Бэрокъуэ икъуэ Ланэр арауэ къыщ1ок1 гъыбзэр зыусар. И ныбжьк1и а зэманым, 1825 гъэм, нэхъ техуэу щытщ, ик1и сигугъэкъым Бжуней Ланэу нэрыбгит1 а зы зэманым псэуауэ.
Мы зэпсэлъэныгъэм иужь сегупсысат: сытк1э зэпхахэу п1эрэ Уэхъутэ Хьэп1ыт1, Бэрокъуэ икъуэ Ланэ, Бжуней Ф1ыц1абзэ? Сыту п1эрэ ахэм я зэхуакум дэлъар?
«Узэджэр къок1уэ»- же1эр адыгэм. Куэдрэ уегупсысу щыщытк1э, узэгупсысым и жэуапыр гъуэгу гуэр къыпхуигъуэтынущи къыпхуэк1уэнущ.
Толэрэ Тимэрэ сыщапсэлъам иужьырей махуэм, Лъостэнкъул Аслъэмбэч зы лъагъуэ гуэр сытригъэхьащ. Ар Гъук1экъул Заур телефонк1э хутеуэри Бжуней Ланэм щ1эупщ1ащ, иужьк1э сэ къызжи1эжащ, Заурым сыхуэзэмэ абы зыгуэр къызэрызжи1эфынур. Зэрыхъумк1э Заурымрэ Уэхъутэ Толэ зэпхъурылъхуэгъущ.
Иджырик1 т1эк1у шэч къытесхьэт, гъыбзэр зыусар щыпкъэу къэзгъуэтауэ, тэмэму ар къэсщ1ауэ.
Зым иужь зыр къиувэхэт упщ1эхэр я жэуапыр сымыгъуэту: сыт и ущхьэгъун хуей, Бжуней Ланэ Уэхъутэ зэшиблыр зэрык1уэдам епхауэ гъыбзэ иусыну? Апхуэдэ гуауэр зэхищ1эн хуейуэ щытт гъыбзэр зыусам, ар елъэ1уу гъыбзэ ирагъэусакъым!
Ит1анэ, «Бжуней» л1акъуац1эр дэнэ къик1ауэ п1эрэ? Уэхъутэхэ сытк1э япыщ1ауэ хъун ар?
«Бжуней» унэц1эр къэбэрдейхэми, абазэхэми, апхъэзхэми зэхъуэк1ауэ жа1эр, абы къыщымынауэ убыххэм къахэк1ауи зэхэсхат а унэц1эр. Шенкауэ Мухьэмэд, философие щ1эныгъэхэмк1э доктор, адыгэбзэр дэгъуэ дыдэу зыщ1э профессор еджагъэшхуэм къызэрызжи1амк1э, Тыркум щыкуэдщ «Эбжнауэ» унэц1эр. Ахэр дэ «Бжуней»-к1э дызэджэхэращ.
-Сэ сощ1эр зы л1ы хъарзынэ – Эбжнау Назир Иванович, ар Къэрэшей-Черкесым куэдрэ къок1уэ, езыр Абхъэзым щопсэу, Пицундэ деж «Апсны» пансионатым и Тхьэмадэт 2006 гъэм. Абы куэд жи1эу зэхэсхащ и унэц1эм епхауэ. «Шинкауа», «Эбжнауа» .. Унэц1эм ик1эм щыт «ауа»-м и мыхьэнэр, «Уэхъутэхэ» щыжыт1эк1э и к1эух хьэрфит1 «хэ»-м и мыхьэнэращ. Апсыуа - псым и ц1ыхухэр (люди воды). Апхуэдэ к1эух зи1э унэц1эхэр убых унэц1эхэщ. Эбжнауахэр щыпкъэу убыххэу щытхэщ. Дэнэ лъэныкъуэк1и къик1хэу зыщ1ып1э щызэхуэсхэк1э, щызэхуэзэхэк1э зэхуэгуф1эхэу, 1эпл1э зэхуащ1хэу зэ1ыхьлы-зэгъунэгъу дыдэу залъытэжу аращ зэрыщытхэр, ахэр дэслъэгъуащ ик1и жи1э зэпытт Назир Иванович Эбжнау- жи1ащ Мухьэмэд.
Ауэ, къэдгъэзэжынщ дэ ди 1уэхум: сытк1э зэпхауэ п1эрэ Бжуней Ланэрэ Уэхъутэхэрэ?
Ар къэсщ1эн щхьэк1э Лъостэнкъул Аслъэмбэч сызытригъэхьа гъуэгур гъуэгу тэмэму къыщ1эк1ащ.
Гъыбзэр Бжуней Ланэ иусыным щхьэк1э, ар ф1ыуэ, кууэ щыгъуэзэн хуейт Уэхъутэ зэшиблыр зэраук1а щ1ык1эм, гуауэр зэхищ1эн хуейт, езым и 1ыхьлы гъунэгъу хуэдэу. Дауэ хъуа ат1э ар Бжуней Ланэ иусын, а гукъеуэшхуэр гъыбзэк1э къи1уэтэн?
Бжуней Ланэ гъыбзэр зэриусам и щыхьэтыуи, а гукъеуэшхуэр гурэ псэк1э зэхищ1эн щ1эхъуари Гъук1экъул Заур къызжи1ам къигъэлъэгъуащ. Къызэрыщ1эк1амк1э, а зэман жыжьэм Бжуней Ланэ Уэхъутэхэ я благъэ гъунэгъуу щытт, ар Уэхъутэхэ я малъхъэт. Абы къыхэк1к1э Уэхъутэ зэшиблыр зэраук1а щ1ык1эр ф1ы дыдэу ищ1эт, ик1и и щхьэгъусэм и 1ыхьлы гъунэгъу дыдэхэу зэшибл яук1ам и гуауэр гурэ псэк1э зэхищ1ат.
Гъук1экъул Заур сеупщ1ащ:
- Уэхъутэ Хьэп1ыт1рэ Бжуней Ланэрэ дауэ зэхущытхэт?- жыс1эри.
Упщ1эу къэувауэ хъуам я жэуапу абы къызжи1ащ:
- Уэхъутэ Хьэп1ыт1 и адэм и шыпхъу нэхъыжьыр Бжуней Ланэ и щхьэгъусэт.
Иджы гуры1уэгъуэ хъуащ гъыбзэр зыуса Бжуней Ланэ зыхуэдэр, ар Уэхъутэхэ зэрахущыттэр, гъыбзэр абы иусын щ1эхъуам и щхьэусыгъуэр.
Иужьырейуэ хэт ищ1эжрэт, хэт жи1эу щыта гъыбзэр?
Зы упщ1эм и жэуап къэбгъуэта иужь, нэгъуэщ1 упщ1э къыкъуок1ыр, к1уэ пэтми щ1эуэ упщ1э гуэр къоувыр. Иджы къык1элъык1уэ упщ1эри гъэщ1эгъуэнщ:
Хэт ищ1эжу п1эрэ Уэхъутэ зэшиблыр зэраук1ам теухуа гъыбзэм и хъыбар. Дяпэгъэ 180–рэ ирикъунущ гъыбзэр зэраусрэ, иджырей зэманым щыпсэу зыгуэрым зэхихауэ п1эрэ а гъыбзэр жа1эу? Иужь дыдэу хэт жи1эжауэ п1эрэ ар макък1э?
Дэтхэнэ упщ1эми и жэуап къэбгъуэтыжыныр хьэлъэщ, псом хуэмыдэу илъэс 180-рэ зытек1ыжа къэхъукъащ1эм епхауэ. Ауэ а къэхъукъащ1эр къуажэм и дежк1э апхуэдизу гуауэти, нобэр къыздесым ар зигу къэк1ыж, а тхыдэм еджэж ц1ыхухэр егъэгумэщ1, хъыбарыр зэхэзыхым и нэпсыр къегъак1уэр.
Кавказ зауэжьым лъэпкъыр зэригъэк1уэдым, зэрызэтриук1эм, хэкужьым зэрырихум пэмыщ1у, лъэпкъ культурэр, лъэпкъ хабзэхэр игъэк1уэдт. Зэхэзехуэн ящ1а къуажэм хабзэ куэд ф1эк1уэдащ, и культурэми куэд хэщ1ащ. Жылэм ажалым зыщихъумэжын щхьэк1э хабзэ зехьэныр къигъанэти и бын зэрихъумэжыным пылът. Зы щ1ып1эм къыщахуу нэгъуэщ1 щ1ып1э къуажэр ягъэт1ысыным, апхуэдэ зэхэзехуэным гугъуехь куэд пыщ1ащ: иджыр нэгъунэ зэригъэпэща хьэпшыпым, мылъкум хэщ1ыныгъэ егъуэт, унагъуэ псэуп1э щ1эуэ зэгъэпэщын, губгъуэлэжьыгъэхэр щ1эрыщ1эу зэтегъэувэн, зэтегъэпсыхьыныр нэхъ хьэлъэжщ. Гъавэ къэгъэк1ынымк1э культурэ лъагэ зи1эу щыта беслъэнейхэм я лэжьыгъэ зехьэн игъащ1эрей хабзэхэр зэтеуда хъуащ. Ахэр зэгъэпэщыжыным зэмани къарууи ехьыр, хабзэхэм и ныкъуэр пхузэгъэпэщыжыххэкъым.
Тхьэстыкъуей къуажэр Уарп псыхъуэм къыдахуу Енжыджышхуэ псыхъуэм къыщагъэт1ысам бэлыхьыу яшэчар ящыгъупщэжауэ къыщ1эк1ын, ауэ гукъеуэу, гуауэшхуэу къуажэм къыщыщ1ар, Тхьэстыкъуей къуажэдэс хьэдиблыр ящ1ыгъуу къызэрыкуэшар ящыгъупщакъым Уэхъутэ л1акъуэм. А гуауэр къи1уэтэжурэ гъыбзэм и псалъэхэр нобэм къэсащ.
Иджыри зы 1уэхугъуэ: тхыгъэу «Адыгэ псалъэ» газетым къытрадза «Уэхъутэ зэшиблым я хъыбарыр», Шыбзыхъуэ Тезадэ, Уэхъутэхэ япхъум къы1эщ1эхьэу къеджа иужьк1э, абы къызжи1эжащ:
- Тхыгъэм сыщеджэм хуабжьу сигъэгумэщ1ащ, си нэпс къигъэк1уащ. Ик1и сигу къэк1ыжащ Уэхъутэ зэшиблым я гъыбзэр. Сэ сощ1эж сыц1ык1уу мы гъыбзэр зэрызэхэсхар. Си нэгу къыщ1ыхьэжащ ди гъунэгъу дыдэу псэуа, къамылапщэ 1эзэ Пэт1 Чэрим мы гъыбзэр жи1эу зэрыщытар. Ар иужь дыдэу щызэхэсха зэманыр, Уэхъутэ Январ нэмыцэхэм гъэру Италием ща1ыгъыу, абы иужьк1э гъэр зэрыхъуам щхьэк1 э Совет властым хьэпсэми ирагъэсу къик1ыжа иужь, Унэжь Цуцэрэ Январрэ щызэрыша зэманращ. Гъыбзэм хэт псалъэхэри
"Дон къэзакъыжьхэм фи топышэжьым
Семен джабэжьыр къызэщ1егъэсысэ"
здыжи1эр сэ на1уэу сощ1эжыр.
Зэрыхъумк1э, гъыбзэр ди къуэжэдэс ц1эры1уэу щыта Пэт1 Чэрим нащхъуэ жи1эу щытащ. Ик1и арауэ къыщ1эк1ын ар иужь дыдэ жызы1эжар. Гъыбзэм и псалъэхэр хъумэнми нэхъ сэбэп хуэхъуар, гъыбзэр жызы1эн къуажэм дэсти аращ.
Сэ си насып къихьащ Чэрим Нащхъуэ и къамылым и макъыр зэхэсхын. Ар къуажэм къамылапщэ лъэщу дэсащ, хьэщ1э лъап1э ди унагъуэм къытхуэк1уэмэ, ди адэм Чэрим къыригъэблагъэт, ик1и абы и къамыл пшыналъэхэм сф1эдахэдыдэу седэ1ут. Ауэ сэ сщ1эжкъым псалъэк1э уэрэд жи1ахэри, сэ сысабийт апщыгъуэм. Сэ сщ1эжыр къамылым и макъ дахащэращ, ик1и ар си тхьэк1умэм къинэжащ.
К1уэк1уж гъыбзэу, бжэуэ жи1эу щыта псалъэхэр Уэхъутэхэ япхъу Кулэ тригъэбыдыхьыжащ:
- Зэрыжа1эжымк1э, Уэхъутэ зэшиблыр Семеныбг лъапэм мэкъуауэ к1уэнным ипэк1э, хъыбар къырагъэщ1ат емыжьэнхэу, шынагъуэ гуэр зэрыщы1эр. Уэхъутэ Г1элым ф1ы дыдэу ищ1эжт Уэхъутэ зэшиблым я хъыбарыр.
«-Мамэт жэу зыл1 я1эт, пц1ы 1эщ1эк1ыу. А махуэм зэшиблым яжри1ащ, щиц1ыхуар сэ сщ1эрэ, ауэ яжри1ащ: «Нобэ фымык1уэ а фыздэк1уэнум, 1уэху фщ1эну фызыпылъым. Мыра, мыпхуэдэу къэзакъхэр зэрызохьэхэр, фаук1ынк1и мэхъур» -жери. «Айе, Мамэт пц1ыупсым игъащ1эм зы псалъэ пэж къыжьэдэк1акъым, - жа1эри, абы жи1ар яф1эщ мыхъуу к1уахэщ зэкъуэшхэр. К1уэри ар къайхъул1ащ, ат1э.
-Мамэт пц1ыупс мыгъуэм игъащ1эм зы псалъэ пэж жи1ати,
Псалъэ пэж мыгъуэр си дэлъхухэм я ф1эщ мыхъуу, къэзакъхэм яук1аи, - жи1эурэ игъеит и дэлъхухэр зэшиблым я шыпхъу закъуэм.
Зэкъуэшхэм я ф1эщ хъуакъым Мамэтым къажыри1ар» - къи1уэтэжт Уэхъутэ Хьэлым
Мамытыр мыпц1ыупсыу, куэд зылъэгъуа гуэрэу къыщ1эк1ынк1э хъунущ. Дунеим куэд щызылъэгъуам илъэгъуар щыжи1эжк1э, зыри зымылъэгъуам апхуэдэ къэхъуауэ и ф1эщ хъукъыми, ар пц1упсыу елъытэ. Абы урысым куэд ядиц1ыхуу щытагъэнк1и мэхъу, ауэ дауэ щытми, Уэхъутэ зэшиблым абы и псалъэхэр къащтакъым.
Шырыхъукъуэ Дыгъужь
Уэхъутэ зэшиблым я нэхъыщ1э дыдэу духьэ зыпщ1эхэлъа щ1алэм и хъыбарым пэблагъэу Джеймс Белл, инджлыз т1асхъэщ1эхыу, адыгэхэм ягъусэу ик1и къадэ1эпыкъуу щытам и тхылъым ит гуэр фигу къэзгъэк1ыжынщ. Ар адыгэ дзэзешэ л1ыхъужь Шырыхъукъуэ Дыгъужь и хъыбарращ.
«Шырыхъукъуэ Дыгъужьрэ Жамболэтрэ, я джатэр къырахри, сэлэт щитху хъу дзэм ебгъэрык1уащ, хьэлэч зэтращ1ащ, езы т1ури хэк1уэда я гугъа щхьэк1э, у1эгъи мыхъуауэ, мэзым щ1ыхьэжащ, бийм к1э ирата нэужь. А зауэм и хъыбарыр Пшадэ деж къыщытхуа1уэтэжащ».
Илъэсищк1э исащ Белл Шэрджэсым, абы иужьк1э итхыжа гукъэк1ыжхэм куэдрэ ущрохьэл1э Шырыхъукъуэ Дыгъужь и хъыбар. «Зэгуэрым, - итхыжащ абы, - урыс быдап1эм зы фоч уэгъуэ хуэдизк1э бгъэдэхьа шу щыслъагъум, сыкъэгузэващ: блыным топих тетт, сэлэтхэми я фочхэр гъэпк1а хьэзырт. «Шырыхъукъуэ Дыгъужьщ ар, къеуэми шэ къытехуэнукъым»,- къызжа1ащ сэ. Топк1и фочк1и къеуащ, зы шэ къытехуакъым, быдап1эм къыдэк1ыну къэзакъ шухэм къракуакъым. Езым шыр сэлэтхэм я пащхьэ щигъэджэгури, лъэбакъуэк1э къы1уигъэзык1ыжащ».
Апхуэдэ л1ыгъэ куэдрэ далъэгъуащ Шырыхъукъуэ Дыгъужь. Кавказ зауэр увы1эху, епсыхакъым. 1864 гъэм хэкум ик1ащ. И ныбжьыр илъэс 80-м нэсауэ, Тыркум щыл1ащ.»
Адыгэм къа1уэтэжу зэхэсхащ шэтемыхуэ духьэм епхауэ хъыбар куэд. Ауэ зэшиблым я нэхъыщ1эм и хъыбарыр ахэм япи изгъэщкъым, иужьи изгъэувэкъым. Шэ зэрытемыхуэтэри, л1ыгъэу зэрихьари, и къуэшхэм ялъ зэрищ1эжари а зэманым щыгъуэ къызэрыгуэк1 1уэхугъуэу щытащ. Аращ Шырыхъукъуэ Дыгъужь и хъыбарыр мыбдеж къыщ1эсхьар. Лермонтов Михаил и усэ тхыгъэхэми а гупсысэр трагъэбыдыхьыжыр.
Ф1ыщ1эгуапэ псалъэ
Аращ Уэхъутэ зэшиблым я хъыбарыр. Куэд тепсэлъыхьхэу, ауэ хъыбарым и пэжып1эр ямыщ1эу щытащ илъэс 1эджэк1э. Иджы, Уэхъутэ Хьэсанэрэ Мэщэрийрэ къытхуагъэна хъыбархэр, Уэхъутэ Кулэ къи1уэтэжахэр зэхуэсхьэсыжри, Уэхъутэ зэшиблым я хъыбарыр зэф1эувэжащ. Тхьэм куэдрэ дяпэ иригъэт Кулэ, Тхьэм игъэпсэу Уэхъутэ Хьэсанэ и къуэрылъху Руслан, Мэщэрий и къуэрылъху Щамел, дэ1эпыкъуэгъу къызэрысхуэхъуахэм папщ1и ф1ыщ1э яхузощ1.
Мы тхыгъэм деж къэзгъэсэбэпа «Дон къэзакъ», «Хохол къэзакъ» псалъэхэр гъыбзэм къыхэсхащ, ик1и щыпкъэу а зэманым Дон къэзакъхэмрэ Украинэ Къэзакъхэмрэ урыс_кавказ зауэм щыгъуэ мыбдежхэм хэтахэщ.
Мы хъыбарыр Уэхъутэхэ я тхыдэм зэрыщыщым имызакъуэу Тхьэстыкъуей къуажэм, адыгэ лъэпкъым и тхыдэм щыщщ. Абы щхьэк1э мы хъыбарыр гуауэу щытми, си дежк1э лъап1эщ.
Ф1ыщ1э псалъэ яхуэфащэщ «Адыгэ Псалъэ» газетым и редактор нэхъыщхьэ Хьэф1ыц1э Мухьэмэдрэ, абы и къуэдзэ Жьак1эмыхъу Маринэрэ. Ахэм я ф1агък1э маим и 21-м псынщ1эу мы тхыгъэр зэрагъэзахуэжри газетым къытрадзащ ик1и а номер къыдэк1ам щыщу газет щит1 уасэншэу Беслъэней къуажэм къыхуагъэк1уащ Абы иужьк1э Уэхъутэ зэшиблым я хъыбарым нэмыщ1у «Адыгэ Псалъэ» газетым и дахагъым, ар купщ1аф1эу зэрыщытым, адыгэ энциклопедие пэлъытэу информацэ куэдк1э зэрыгъэнщ1ам ди къуажэдэс куэд тепсэлъыхьыжащ ик1и псалъэ гуапэ куэд хужа1эжащ «Адыгэ Псалъэм» и редактор нэхъыщхьэм. Беслъэней дэсхэм ямызакъуэу Адыгэ-Хьэблэ районым щыщ куэдым газетыр щалъагъум жа1ащ: мы газетыр ди щ1алэгъуалэм къа1эщ1ыхьэ зэпыттэмэ сыту ф1ыт, гъэсэныгъэ куэд къыхахынт, лъэпкъ хабзэри, тхыдэри нэхъыф1у ящ1энт, жа1эри. Лъэпкъым хуэлажьэхэу, псауныгъэ быдэ я1эу, гуф1эгъуэр къабэк1ыу куэдрэ Тхьэм игъэпсэухэ апхудэу дахэу, купщ1аф1эу «Адагэ Псалъэ» газетыр къыдэзыгъэк1хэр!
Пщ1эшхуэ зыхуэсщ1, сытым щыгъуи губзыгъагъэрэ гупсысэ гъэщ1эгъуэнрэ къызбгъэдэк1 Гъук1экъул Заур мы зэ гъуэгуми хуабжьу сигъэгуф1ащ: зи гугъу тщ1ы 1уэхугъуэмк1э упщ1э куэд къысхуэувахэм жэуап хъарзынэ къаритыжащ. И акъыл хуиту, псауныгъэ быдэ и1эу Тхьэм куэдрэ тхуигъэпсэу Заур.
Уэхъутэ Толэрэ Тимэрэ нэхъапэу гъыбзэр зыусар зыхуэдэр къэсщ1эным и гъуэгум сытрагъэхьащ! Сыт щыгуъи я гъащ1э гъуэгур нэхурэ тыншу, псауныгъэ быдэ я1эу Тхьэм куэдрэ иригэтхэ!
Ахэм я шынэхъыщ1э Хьэсанэ газетхэр къыхуэсхьыу дыщызэбгъэдэсам къык1элъык1уэ махуэм и псэр итащ. Ахърэт нэху, увы1эп1э дахэ Дыкъэзгъэщ1ам къыхуигъэфэщэну солъэ1у, и псэм Тхьэм тыншып1э къырит.
Ф1ыщ1эшхуэ хузощ1 Лъостэнкъул Аслъэмбэч, сыт щыгъуи емызэшу, шэчыныгъэшхуэрэ гулъытэ лъагэрэ къызыкъуэк1ым, ик1и мы хъыбарыр зэхуэсхьэсыжа хъуным хуэгузавэу, сыт хуэдэ 1уэхугъуэк1и хузэф1эк1 къимыгъанэу чэнджэщк1и, 1уэхук1и къыздэ1эпыкъуу къызбгъэдэтам,!
Философие щ1эныгъэхэмк1э доктор, еджагъэшхуэ Шенкауэ Мухьэмэд, Алий икъуэм, т1уащ1эу ф1ыщ1э хузощ1ыр: ар япэрей тхыгъэу «Адыгэ Псалъэ» газетым тетам щеджэм, кууэ, зэхищ1эу еджащ, ик1и сэбэпышхуэ къысхуэхъун чэнджэщ куэд къызитащ; ет1уанэрауэ, Бжуней унэц1эм и хъыбар гъэщ1эгъуэным нэ1уасэ схуищ1ащ. Си дежк1э абы и чэнджэщхэм уасэ ин и1эщ!
Гъук1экъул Мухьэмэд, Алий икъуэр, журналист къудейкъым, ат1э фольклор экспедицэ куэдым хэтащ, адыгэ хъыбарыжь куэд зыщ1э ик1и зытхыжа, адыгэ тхыдэм ф1ыуэ хэзыщ1ык1, мы Кавказ лъахэм щ1ып1э куэдым я тхыдэ къыпхуэзы1уэтэфын адыгэл1щ. Уэхъутэ Хьэсанэ и тхылъ ц1ык1ум ит гъыбзэм хэт псалъэу «Гуэсыжь 1уащхьэм» и мыхьэнэри, ар здэщытри зэуэ гуры1уэгъуэ къысхуэзыщ1ар Мухьэмэдщ. Ипэк1и ди лъахэм епхауэ хъыбарыжь куэд къызжи1ащ абы! И щ1эныгъэм нэхъри хэхъуэу, псауныгъэ быдэ Тхьэм къырит!
Ц1ыху гъэщ1эгъуэн дыдэщ, и лэжьыгъэр ф1ы дыдэу ищ1эу, чэнджэщк1э убгъэдыхьэмэ укъимыущхьэк1уу ик1и гурэ псэк1э къабзагъэ зыхэлъ ц1ыху губзыгъэщ, Республикэм и тхылъ1ыгъып1эм и лэжьак1уэ Шэрджэс Дарья. Ф1ыщэгуапэ ин хузощ1 а бзылъхугъэм мы тхыгъэр щызгъэпсым чэнджэщ лъап1эхэр къызэрызитамк1э.
Тхьэшхуэм ф1ыщ1э хузощ1, зэшиблым я хъыбарыр зэгъэпэщыжынымк1э, а тхыдэр на1уэу ди пащхьэ къиувэжынымк1э, щ1эблэм къыхуэгъэнэнымк1э зэф1эк1 къыдэзытам. Гъэщ1эгъуэнщ: дэтхэнэ зы ц1ыху, Уэхъутэ зэшиблым и хъыбарым епхауэ информацэ гуэр зыщ1эм, сыришэл1ащ Тхьэшхуэм.
Тхыгъэр зэхуэхьэсыжа, ик1эм нэгъэса хъуа иужь Лъостэнкъул Аслъэмбэч жи1ащ:
-Уэхъутэ зэшиблым и хъыбарыр зэрыщыту ди хъуреягъым гъунэгъубзэу щыпсэут, ауэ тлъагъутэкъым.
Мы хъыбарыр щызэхуэсхьэсыжым зэшиблым я псэхэри ди гъусэу, къыддэ1эпыкъуу къытхэта къысщохъур. Тхьэм я псэр игъэтынш, ахърэт нэху Тхьэм къарит хьэкъи лажьи зимы1эу, игъуэнэмысу зы махуэм зэ псэ зыта зэшиблым.
УЭХЪУТЭ ЗЭШИБЛЫМ Я ХЪЫБАР
Мы хъыбарыр 1ыхьэ-1ыхьэу къэзы1уэтэжахэр Уэхъутэ Забытчэрий и къуэ Мэщэрий, Уэхъутэ Сэгьид икъуэ Хьэсанэ, Уэхъутэ Исхьэкъ ипхъу Кулэ.
Иджырей Краснодар крайм и Мостовской, Отраднэ районхэр зыхуэзэ лъэныкъуэм деж 1825 гъэм зыгуэрхэм банк къахъунщ1а, хьэмэрэ урысыдзэм къыхуаут1ыпща ахъшэр ядыгъуа - тэмэму сщ1эр къэралым и ахъшэ куэд а щ1ып1эм зэрыщык1уэдар аращ. Ик1и ар зыдыгъуа гупыр ягъуэтыртэкъым. Урысыдзэм щыщ Дон къэзакъ полкым и т1асхъэщ1эх (развека) гупми унафэ къыхуащ1ауэ дыгъуак1уэхэм лъыхъуэхэт. Псори зэрызехьэрт, ахъшэр зыдыгъуахэр ямыгъуэту.
1825 гъэм августым и 12-м, Тхьэстыкъуей къуажэу Уарп 1уфэм 1усыр Инжыджышхуэ псыхъуэмк1э урысхэм къыщагъэ1эпхъуэнум зы махуэк1э и пэ иту, Уэхъутэ зэшиблыр Семеныбг лъапэм деж мэкъу щеуэну, щызэтралъхьэну, нэгъуэщ1 унагъуэ губгъуэ лэжьыгъэ гуэрхэр ягъэзэщ1эну ежьат.
Тхьэстыкъуей къуажэм зыл1 дэст, пц1ы 1эщ1эк1ыу. Этикэ лъэныкъуэк1э дыкъеплъмэ, абы и ц1э щыпкъэри и унэц1эри мыбдеж щыжыт1энкъым, ауэ сытми адэк1э хъыбарым къыщыдгъэсэбэпын папщ1э ц1э ф1этщынщ: Мэмэт. Ауэ хъыбарыр къэзы1уэтэжахэм ящ1эр абы и ц1эри и унэц1эри, ар гъыбзэм къызэрыхэнэжари. Ар и лъэпкък1и урысым къыхэк1ауэ ягъэ1у. Мы тхыгъэм 1уэху нэхъыщхьэу зэрихуэм уеплъмэ, абы и ц1эри и унэц1эри щыпкъэу къэдгъэлъэгъуэным мыхьэнэшхуэ и1экъым. Иджы зэшиблыр ежьэным ипэк1э Мэмэтым къажри1ащ:
-Мы фыздэк1уэну мурад здэфщ1ам фымык1уэ, къэзакъхэр зэрызохьэр, фаук1ынк1э мэхъур, -жери.
- Айе, Мэмэтым игъащ1эм пэж жи1акъым, нобэ пэж жи1эн?- жа1эри Мамэтым жи1ар яф1эщ мыхъуу ежьахэщ.
Пщэдджыжьым жьы дыдэу зыкъаужьат зэкъуэшхэм. Мыхэр зэгуэрэм хуэмыдэу, нобэ зыр зым гулъытэ лей хуищ1у, зэхуэсакъыжхэт. Зэшхэр нэф1к1э, гу хуэбагък1э зэтелъэщ1ыхьыжхэт. Къуажэм къыщыдэк1ынуми, гъуэгу жыжьэ дыдэ гуэрым техьэхэ хуэдэу, гу лъыптэт хуабжьу бгъэщ1эгъуэну щабэу, 1эф1у я 1ыхьлыхэм, я унагъуэм исхэм сэлам зэрырахыжыр.
"Шыпхъум и гур дэлъхум етащи, дэлъхум и гур уэгум етащ!", - же1эр адыгэ псалъэжьым.
Я шыпхъу закъуэр зэшхэм я нэхъыжьым и деж щыпсэут. Нобэ нэхъыжьым и унагъуэрат здыдэк1ынухэр зэшиблыр, ик1и абы деж пщэдджыжьым жьыуэ къек1уэл1ахэт нэхъыщ1эхэр.
Сабырхэу, щыгуф1ык1хэу сэмэркъуоу дахэ гуэрхэри къажьэдэк1ыу сэлам гуапэ ирахыжащ зэшхэм я нэхъыжьым и унагъуэми, я шыпхъу закъуэми. Къыдалъхуахэр гъуэгу тезыгъыхьэ зэшиблым я шыпхъу зи яшэгъуэ-дахэгъуэм нобэ нэхъ хуабжьу зэхищ1эт и дэлъхухэм я лъагъунугъэр. Узыгъэгумэщ1ын гуэр ауи игу къыридзэтэкъым абы. Ауэ нап1э-зып1эк1э игур т1эк1у къэгузэващ, нобэ мы и дэлъхухэм я дахагъэр ипэ дыдэ илъагъу хуэдэу, нурыр къащхьэщихыу, нэ ятезмыгъэхуащэрэт, - жи1эу и дэлъхухэм жа1эр зэхимыхыщэу, фэтэджын уэздыгъэм къидз нэхур ф1эмащ1эу, я нэгум щ1эплъэт зимыгъэнщ1ыу, гурэ псэк1э зэпилъэщ1ыхьхэу. И зы дэлъху нэхъыжьым икъуэ Хьэсэн ц1ык1ури, зэрыжейбащхъуэр плъагъуу, и
адэшыпхъум 1эпл1э хуищ1ащ, ик1и унэм къыщ1эк1ри и шыр 1умп1эк1э унэ щ1ыхьэп1э-дэк1уяп1эм бгъэдишащ. Абы и лъэгап1эм теувэри, лъэрыгъым зэрылъэ1эсыным хуэдэу, уанэгум ит1ысхьащ и адэкъуэшхэр къыщ1эк1мэ езыр-езыру шым зэрышэсар къыхуагъэщ1эгъуэным щыгугъыу.
Зэшхэри къыщ1эк1ри шыхэм шэсрэ куэбжэм дэк1ыну зыщагъазэм, ахэм къак1элъыщ1эк1ауэ, як1элъыплъыу ува ц1ыхубзым и нэпсхэр къещэщэхыу щ1идзащ, нэпсыр къыщ1ещэщэхым и мыхьэнэри къыгурымы1уэу. И гури сабыр дыдэ хуэдэт, ауэ шууийм як1элъыплъу щытащ, куэбжэм дэк1ыу шуухэр к1ынф1ым хыхьэхунхэк1э. Зэманыр нэху щыгъуэт, ауэ иджырик1 вагъуэхэр ужьыхыжатэкъым. Адыгэ унэм и бжэ1упэ пкъохэм ящыщ зым бгъэдэту щытти, зэкъуэшхэр куэбжэм дэк1ыу к1ыф1ым щыхыхьэм, пщащэм вагъуэ зэшиблым я дежк1э зигъэзащ, и дэлъху зэшиблым я фэ ириплъыу, вагъуэ зэшиблым хэт вагъуэхэу и дэлъхухэм я ц1э зыф1ищахэм яхудэплъеин и гугъэу. Ауэ вагъуэ зэшиблыр пшэ закъуэу уафэгум итым щ1илъэфауэ къыщ1эк1ащ, уафэгум ит мыдрей вагъуэхэр плъагъуу щыт пэтми. Езыр зыхудэплъея вагъуэхэр имылъагъуу унэбжэр 1уихри щ1ыхьэжащ, и нэпсхэр къызэрещэщэхыурэ.
Зэшиблыр къыздыдэк1а къуажэм иджыри ящ1этэкъым, урыс администрацэм къуажэр игъэ1эпхъуэну унафэ зэрищ1ам. Абы къыхэк1к1э, мамыр лэжьыгъэ къызэрыгуэк1хэр ягъэзащ1эрт къуажэдэсхэм. А зэрыжыс1ам хуэдэуи, Уэхъутэ зэшиблри я 1уэхум иужь ихьэжахэщ.
Шыхэр игъэхъунщ, пщы1эм щы1эуэлъауэнщ, псынэпс щ1ы1э къытхуихьынщ, гъуэмылэми к1элъыплъынщ, жа1эри Уэхъутэхэ я зы щ1алэ ц1ык1у, Хьэсэнк1э зэджэр, щ1ыздащтар арат. Щ1алэ ц1ык1ум илъэс 12 и ныбжьынут, зэшиблым ящыщ зым и къуэт. Щ1алэ жан, губзыгъэ ц1ык1ур шы щхьэхуэ тест, уанэ лъэрыгъхэри нэхъ к1агуэ хуащ1ауэ тыншу зэриувэнум хуэдэу. Къамыш дахэ ц1ык1у, езым фэдэнипл1к1э иухуэныжауэ, и1ыгът ик1и нэхъыжьхэм закъык1эримыгъэхуу ишри адрей шыхэм ядэущу ядэк1уэрт.
Семеныбгым и дыгъаф1э лъэныкъуэмк1э щагъэзэщ1эну лэжьыгъэм зыхуагъэхьэзырауэ, пщэдджыжь нэхущым Дон къэзакъ полкым и т1асхъэщ1эх гупыр къыкъуэц1эфтащ бгы къуагъым. Жэщым т1асхъэщ1эх ежьарэ ар къадэмыхъуауэ къагъэзэжауэ ахэр я полкым къэк1уэжу арат. А 1уэхури ахъшэр зыдыгъуахэр къагъуэтыным епхат.
Т1асхъэщ1эххэм Уэхъутэ зэшибл шу гупыр къыщалъагъум гурыщхъуэ ящ1ащ к1эзонэ (казнэ) ахъшэр зыдыгъуар ахэрауэ. Ауэ щеплъыпэм, гупым щ1алэ ц1ык1ур зэрахэтым гурыщхъуэр трихыжат. Ит1ани егупсысыжхэри:
«-Дыгъу 1уэхур мыбыхэм ятеткъуэ щ1эмыхъур сыт? Абык1и ди дамэтелъхэм зы вагъуэ хедгъэгъэхъуэнщ», - жа1эри, ф1эгъэнап1э ящ1ащ гупыр ик1и абыхэм фочк1э яхэуэу щ1адзащ къэзакъхэр. Арщхьэк1э т1асхъэщ1эх гупыр мащ1эт зэрыхъур - нэрыбгибл нэхърэ нэхъыбэтэкъым. Зэшиблри фочк1э зэщ1эузэдат ик1и, адыгэхэр къызэримык1уэтым къэзакъхэр щыгъуазэти, унафэ ящ1ащ Лабэ 1уфэм 1ус хохол къэзакъ полк гъунэгъум хъыбар ирагъэщ1эну, ауэ полкым къик1ыну дэ1эпыкъуэгъухэр къэсыху ямыут1ыпщу, фоч къауэ-науэк1э мы гупыр зэтра1ыгъэну.
Зэхэуэм щыщ1идзэм, Уэхъутэ зэшиблым псынщ1эу Семеныбг лъапэм зыщагъэбыдащ.
Уэхъутэ Мэщэрий къызэри1эутэжамк1э, зэшиблым я нэхъыжьыр Умар-Нэшхуэт, абы жи1эр ящ1энут адрейхэм. Ауэ Уэхъутэ зэшиблыр зэчэнджэщри, я гъусэ щ1алэ ц1ык1у Хьэсэным унафэ хуащ1ащ, шым тет1ысхьэу Семеныбгым и къуэк1ып1э льэныкъуэмк1э къек1уэк1ыурэ абы и щхьэм дэк1рэ бгы щыгум и хъуреягък1э къижыхьыну. Къэзакъхэр къаплъэмэ, щ1алэр бгыщхьэм ирижэу, зэм щхьэрыхъуэн (башлыкъ) хужьыр и щхьэм ф1элъу, зэми щ1ак1уэ ф1ыц1эр теубгъуауэ - апхуэдэурэ и теплъэр зэрихъуэк1ыу ирагъэлъагъуу къэзакъхэм гупышхуэ къапэщ1эту къыф1агъэщ1ыну хуейуэ арат. Ик1и жра1ащ Хьэсэн ц1ык1ум:
- Апхуэдэурэ фочауэ макъ зэхэпхыху бгыщхьэр хъурейуэ къэжыхь. Фочауэ макъ зэхыумыхыж хъумэ, бгым ехыж, псыкъуэладжэмк1э дэуви, къуажэм гъэзэж, дэ зэшиблыр дызэрыщымы1эжымк1э хъыбар къуажэм ягъащ1э.
Хьэсэн ц1ык1ур шым трапхащ, зыгуэрк1э абы къемыук1уриехын папщ1э.
Зэшхэм ящ1а унафэр 1уэхугъуит1ым теухуат: япэрауэ, щ1алэ ц1ык1ум и гъащ1эр хъума хъунут; ет1уанэрауэ, адыгэхэр гупышхуэ хъууэ къаф1эщ1мэ, къэзакъхэр 1ук1ыжынк1э хъунут.
Щ1алэщ1эм нэхъыжьхэм унафэ къызэрыхуащ1ам хуэдэу, Семеныбгым дэк1ри, бгыщхьэм и хъуреягъыр шууэ къижыхьу щ1идзащ, к1ий-гуо макъ гуэрхэмк1и закъригъащ1эу.
Ар зылъагъу т1асхъэщ1эххэм я ф1эщ хъуащ нэрыбгиблым зэрамызакъуэр, иджыри зы гупышхуэ бгыщхьэм щызэрызехьэу тету къащыхъуащ. Т1асхъэщ1эх гупым щыщу т1ур хъыбарегъащ1э яут1ыпщати, мыдрейхэм зэшиблыр ямыгъэп1эт1ауэу я1ыгъыну мурад ящ1ащ.
Хохол къэзакъ полкыр къэмыс щ1ык1э зэкъуэшхэм ящыщ зыр къаук1ащ. Т1асхъэщ1эх взводым и тхьэмадэр ежьат, Уэхъутэ зэкъуэшхэм гъэпщк1уауэ къапик1ухьу, абыхэм нэгъуэщ1 лъэныкъуэк1э къащыхэуэн и гугъэу. Ауэ зэшхэм ящыщ зым абы гу лъитэри, мывэ къуагъхэм закъуигъапщк1уэурэ пежьащ ик1и тхьэмадэм и мурадыр 1эпиудащ. Къэзакъ взводым и тхьэмадэм Уэхъутэ зэшиблым къатригъэпса и фочыр зэры1эщ1элъу нап1эзып1эм и псэр итащ.
Хохол къэзакъ полкыр къыщысам шэджагъуэ нэужь хъуат, абы ирихьэл1эу, зэрыжыс1ам хуэдэу, нэрыбгэ зырыз лъэныкъуэ къэс яук1ат. Т1асхъэщ1эххэм полкым и дзэзешэм жра1ам тету, адыгэхэр гупышхуэ хъууэ къаф1эщ1ри, къэк1уахэм топышэк1э зэрыуэн 1эщэ гуэрхэри къалъэфат. Зэзэуэныр нэхъ щ1эгъэхуэбжьа хъуащ, ауэ нэрыбгих къэнар полкым пэлъэщынт? Ит1аник1, Семен бгыщхьэм щек1уэк1ыр зымыщ1э къэзакъхэр Уэхъутэ зэкъуэшхэм ябгъэрык1уэн шынэхэрт.
Шэтемыхуэ дыуэ
Урыс-Кавказ зауэжьым и тхыдэм къыща1уэтэж Шырыхъукъуэ Дыгъужь шэ темыхуэу щытауэ, урысыдзэм хэлъадэу, урыс быдап1эм и пащхьэм деж и шыр щигъэджэгуу…. Уэхъутэ зэшиблым я хъыбарыр къызэра1уэтэжымк1э, зэшиблым ящыщ зым - нэхъыщ1э дыдэм, шэтемыгъахуэ духьэ (дыуэ) ф1элъу щытащ. Зэших къэнэжам тхур хохол къэзакъ полкым щыщу къэк1уа дзэл1хэм яук1ащ. Зэшхэми къэзакъ зыкъом здахьащ, зыгуэрхэри у1эгъэ ящ1ащ.
Зэрыжа1эжымк1э, зэшиблым ящыщу псэууэ къэнар шэтемыгъахуэ духьэ зыпщ1эхэлъа закъуэращ. Ауэ и къуэшихыр яук1ауэ, абы и закъуэ къуажэм къигъэзэжынутэкъым. Шэ къытезымыгъахуэ духьэ и1эу, ямыук1ыххэну щытми, адыгэ гъэсэныгъэ щыпкъэ зыгъуэта, л1ыгъэ зыхэлъ щ1алэм и къуэшхэм ялъ имыщ1эжу къуажэм къек1уэл1эжынутэкъым. Ялъ хуэмыщ1эжми, абы и псэр пыту къигъэзэжынутэкъым. Къэзакъхэм къа1эщ1эк1ыу жылэм къыдыхьэжауэ щытами, къуажэдэсхэм абы фэ ираплъыжынтэкъым, езыри ц1ыхухэм я1уплъэжыфынтэкъым.
Мыбдежым сигу къэк1ыжащ Лермонтов Михаил итха «К1уэрык1уэсэж» («Беглец») поэмэм хэт хъыбарыр: зауэжьым щыгъуэ, урысхэмрэ адыгэхэмрэ здызэзауэм Хьэрун и адэми и къуэшхэми я хьэдэхэр бийм я хэутэну къигъанэу, зауэм къы1ужыжу я унэм къыщык1уэсэжам абы и анэ дыдэм нэлат къызэрырихар, езы Хьэрунми емык1у къихьар къыгуры1уэжу зызэриук1ыжар.
Михаил Лермонтов адыгэхэм я хабзэхэр ф1ы дыдэу ищ1эт, ищ1эт л1ыгъэншагъэ къызыкъуэк1ар уэрэдк1э зэрагъэпудыр, абы къыхэк1к1э и псэр итыну щытми, адыгэл1ым л1ыгъэ зэрихьэнут, ищхьэри и лъэпкъри игъэпудыжынутэкъым.
Пщ1эрэ щ1ыхьрэ зи1эу ягъэса, илъэс мин бжыгъэк1э къэгъуэгурык1уэ адыгэ хабзэм щ1ап1ык1а зэшиблым я шынэхъыщ1эм имыщ1э хъунт адыгэ хыбзэр?
Зи закъуэу къэна щ1алэм и къуэшихыр щаук1ым, щ1ак1уэ ф1ыц1эр иубгъу, къэтэджри абы задэу теуващ. Шэтемыгъахуэ духьэр зыпщ1эхихри лъэныкъуэк1э 1уидзащ абы ик1и зимыгъэпщк1уу, и гупэр бийм хуэгъэзауэ уващ. Фочыпэр щ1ым хэт1ауэ къыбгъэдэту, фоч лъэдакъэр 1э ижьк1э и1ыгъыу, и 1э сэмэгури, абык1и зыри зэримы1ыгъыр къэзакъхэм яригъэлъагъу хуэдэу, и 1эгур зэ1ухауэ уващ. Щ1алэм зимыгъэпщк1уу, сабыру щыту щалъагъум, къэзакъхэр 1энкун хъуащ. Хохолхэм я тхьэмадэм унафэ ищ1ащ:
-Фочыуэр щывгъэт! -жери.
Дунеир щым хъуащ. Къэзакъхэм зыри жамы1эу, фочхэр къытрагъэпсыхьауэ къеплъхэт мамыру щыт щ1алэ лъапэлъагэм. Зыщ1ып1эк1и узгъэгузэвэну, гурыщхъуэ зыхуэпщ1ын макъ къэ1утэкъым. Зыгуэри хъейтэкъым, щ1алэми зимыгъэсысу щытт, зыгуэрк1э зы шынагъэ е гузэвэгъуэ гуэр и нэгу щ1эмыту, сабыр дыдэу. Абы и псэр и къуэш нобэ дунеим ехыжахэм я псэм яхыхьэжауэ япсалъэу къыщ1эк1ынт.
Ц1ыхум и ажалыр къыщыск1э, бегъэмбарым хуэдэу нурыр къыщхьэщихыу щ1едзэр. Сэ си гъащ1эм мызэу щыслъэгъуащ апхуэдэ телъыджэр: си ныбжьэгъу нэхъыф1 дыдэу, нэхъ къабзэ дыдэу слъытэхэм ящыщ Лъэтокъуэ Муаедрэ абы и къуэш нэхъыщ1э Мухьэмэдрэ, ахърэт нэху Тхьэм къарит, дунеим щехыжынум щыгъуэ апхуэдэу са1уплъауэ щытащ сигук1э сгъэщ1агъуэу. Щыпкъэу ц1ыхум и нэгур нэхъ гуак1уэу, нэхъ дахэу, нур къыщхьэщих хуэдэу мэхъур.
Мы щ1алэм и теплъэр бегъымбар пэлъытэт. И нэгур мамырт, зы мэскъалк1э мы дунеим щыхъэр зэхищ1эу уигъэщ1энтэкъым абы.
Къэзакъхэм къагуры1уащ щ1алэм зауэн 1уэху зэрызэримыхуэр. И 1эхэр зэ1ухауэ, фочри щ1ыгум пэк1э хэт1ауэ, нэгъуэщ1 шынагъуэ гуэри щымы1эжу щалъагъум, полкым щыщ къэзакъ дзэл1хэм хуэмурэ зыкъа1этри къыбгъэдыхьахэщ. Ауэ ипэ итхэм мыбэлэрыгъыу фочхэр я1ыгът узэдауэ.
- Казнэ ахъшэр зыдыгъуа гупыр къэдгъуэтащ, - жа1эу хохол полкым хъыбарегъащ1э к1уахэм жа1ар щызэхихам, полкым и дзэзешэр гуф1ат:
- Мы 1уэхугъуэм си щхьэк1э сыхэтынщ, псори зылъыхъуэ дыгъуак1уэхэр сэ къэзубыдауэ, ахэр къызэрызубыда щ1ык1эр нэхъри гъэдэхауэ тхьэмадэ нэхъыщхьэхэм рапортк1э я пащхьэ ислъхьэнщ! Мис иджы си «вагъуэр» къик1ынущ мыбдеж, гъуэгу тэмэм сытеуващ! – игук1э жи1эу къыщ1эк1ынт апщыгъуэм дзэзешэм.
Иджы дзэзешэр япэ иту, зы псалъи жимы1эу, ауэ адыгэ щ1алэм къеплъурэ, зыгуэрым егупсысурэ къак1уэт. Къэзакъ дзэл1хэри къыбгъэдыхьэхэт зэшиблым я нэхъыщ1эм. Пэгъунэгъу къыщыхъухэм, щ1алэм абыхэм яжыри1ащ:
-Мэ, си 1эщэри фызот, сэ сыныщ1ывэмыуэтэр сэ сывэк1уну арат, гъусэ сыфхуэхъунут. Сэ сощ1эр фэ фызыхуеир.. Фи дзэпщым жес1энт.., фи дзэпщыр дэнэ щы1э?
- Мис ди дзэзешэр, - жа1эри ирагъэлъэгъуащ, дзэзешэр.
- Мыра фи дзэпщыр? - жери нэмыщ-1эмыщу къеури щ1алэм дзэзешэр зэуэ иук1ащ. Нап1э-зып1эм хъуанэбзэк1э зырыгъэгуоу макърэ фоч уэ макъ зыхыблрэ зэщ1ыгъуу къэ1уащ, фочхэм къырихуа 1угъуэ 1эрамэхэми, зэжьэхэуэу, щ1алэщ1эм дежк1э задзащ.
Щ1алэщ1эр щ1ак1уэ ф1ыц1эм къытеук1урияуэ щылъ дзэзешэм и хьэдэм теджэлащ.
Зэрыжыс1ауэ, шэтемыгъахуэ духьэ зыпщ1эхэлъа щ1алэм полкым и дзэзешэр хьэдрыхэ гъуэгум тригъэуващ. Ар щыпкъэу абы и дежк1э «гъуэгу тэмэму» къыщ1эк1ынт. Апхудэу и къуэшнэхъыжьхэм ялъ ищ1эжащ щ1алэм ик1и напэ къабзэк1э езыри и къуэшхэм я1ущ1эжащ. Ауэ иджы, фочыуэ макъи щымы1эжу, хохол къэзакъ полкым и дзэзешэр мыгугъэхэхэу, нэмыщ-1эмыщу зэраук1ам 1энкун къищ1ауэ, щымыбзэу щытхэт дзэл1хэр.
Дакъикъэк1э узэ1эбэк1ыжмэ зэбийуэ щыта, иджы зы адыгэ щ1ак1уэ ф1ыц1эм тегъуэлъхьэжа л1ит1ым и теплъэм на1уэу къагъэлъагъуэт мы Урыс-Кавказ зауэжь ек1уэк1ыр зэрымыхьэнэншэр, мылъкуу дунеим тетым уасэ зэримы1эр, дэтхэнэ ц1ыхури зым нэхърэ зыр нэхъ лъагэу зэрыщымытыр, ат1э ц1ыху псори зэрызэхуэдэр. Нэрыбгит1ми зы щ1ак1уэм къиубыд щ1ыгур яхурикъут, къайлыжу.
Дзэзешэр адыгэ щ1ак1уэ ф1ыц1эм хьэдэу тегъуэлъхьэжыным ипэк1э иужь дыдэу къыжьэдэк1ыжар «Фочыуэр щывгъэт!» унафэрат. А унафэ к1эщ1ыр урыс царым къыжьэдэк1атэм, ц1ыху гъащ1э куэд зэхэдз зимы1э ажалым къелынт, мы хохол къэзакъ тхьэмыщк1э гупыу зи щхьэ хуимытхэр я бынхэм яхыхьэжынт, хьэдагъэ нэпсым ип1эк1э гуф1эгъуэ нэпск1э я 1ыхьлыхэр къапежьэнхэт. Ауэ зи хэкурэ зи щ1ыхьрэ, зи хуитыныгъэ зыхъумэж адыгэхэми зэрыпхъуак1уэ зауэ адыгэхэм езыщ1ыл1а урысейми я ц1ыху куэд хэк1уэдэнут иджырик1, ц1ыху куэди ибэу къигъэнэнут, адыгэми и нэрыбгипщ къэс нэрыбгибгъур хэхэсу къэрал куэдым щызэбгыридзынут.
Хьэсэн ц1ык1ум нэхъыжьхэм унафэу къыхуащ1ар игъэзэщ1ащ, Семеныбг лъапэм щек1уэк1ам щыщи илъэгъуащ. Фоч уэ макъ къэмы1уж хъуа нэужь, Хьэсэн ц1ык1ур бгыщхьэм къеплъыхри, зэшиблым ящыщу ебланэу къэна, шэтемыхуэ духьэ зыпщ1эхэлъу щыта и адэ къуэшыр къэзакъхэм зэраук1ар, хьэдит1ыр зэте1убауэ щ1ак1уэ ф1ыц1эм зэрытелъыр илъэгъуащ. И нэпсхэр къежэхыу щ1алэщ1эм зыкъызэпигъазэри бгым къехыжащ ик1и псы къуэладжэм дэтурэ шууэ къуажэм къэк1уэжащ. Зэщыджэу гъыуэрэ хъыбар гуауэр и анэм, и 1ыхьлы къызэхуэжэсахэм яжри1эжащ.
Къуажэ щ1алэхэм зыкъа1этри, Хьэсэн ц1ык1ури ягъусэу Семеныбг лъапэм къэк1уахэщ. Жэщ мазэгъуэм ерагъыурэ зэхалъагъук1ыу къэзакъхэм зэтраук1а зэшиблым я хьэдэхэр къащыпыжащ ик1и къуажэм къашэжащ.
Хьэдэхэр тэрэзу ягъеини, дин хабзэк1э зэрахьэни хущ1эмыхьэу, пщэдджыжь нэху щыгъуэм къэзакъ полкыр къытеуэри, я хьэдэр я щ1ыб илъу, жыхуа1эм хуэдэу, Тхьэстыкъуей къуажэр я щысып1эм ираху, Инжыджышхуэ псыхъуэм къыдахуэри абдеж щагъэт1ысащ.
Иджы нобэ а къуажэм зэреджэр Беслъэнейщ.
Уэхъутэхэ я кхъэр
1825 гъэм Шыщхьэу1ум (августым) и 12 махуэм Тхьэстыкъуей къуажэр Уарп псыхъуэм къыдахуу Инжыджышхуэ псыхъуэм къыщагъэт1ысым, кхъэщ1эу зэ1уахам япэ дыдэу щагъэт1ылъахэр Уэхъутэ зэшиблращ. Аращ гъыбзэми же1эр:
«Кхъэщ1эу къызэ1уахари
Уэхъутэ зэшиблымк1э уэр дэ догъэнщ1тэкъэ».
Абы къыхэк1к1э а кхъэм «Уэхъутэхэ я кхъэк1э» еджэу щытащ, ауэ ар Уэхъутэхэ ямызакъуэу зэрыкъуажэу къагъэсэбэпт.
А кхъэр здэщытыр зыщ1эр нобэ мащ1эщ. Ар Беслъэней къуажэм и псы щхьэлыжьу щытам ипщэк1э, Уэхъутэ Джамбэтджэрийхэ я хадэм къыщыщ1эдзауэ Шымырзэ Билалхэ я хадэ к1апэм нэсу псы 1уфэ бжьэпэм тетащ, иджыри тетщ, ауэ къагъэсэбэпыжыркъым. Уэхъутэхэ я кхъэр щагъэнщ1ым къуажэм щ1эуэ кхъэ къызэ1уахащ. Кхъэжьым дэта мывэ сынхэри зэманым, уэшхымрэ дыгъэмрэ, мылымрэ хуабэмрэ зэхагъэщэщэжауэ, зы сын закъуэщ нэхъ псэууэ къэзгъуэтыжар.
Уэхъутэ Мэщэрий а кхъэм пэблагъэу псэууэ щытащ ик1и к1элъыплъырт абы. Иужьк1э, кхъэр щызэхуащ1ыжам, Мэщэрий и къуэ Толэ куэдрэ абдежым удзыр к1ыр хъумэ щыпиупщ1т. Иджы Мэщэрийри, абы и къуэ Толэри дунейм ехыжахэщ, Тхьэм ахърэт нэху къарит. Нобэ Мэщэрий и къуэрылъху, щ1алэ зэп1эзэрыт, щ1алэ губзыгъэ Щамел щопсэу и адэшхуэм и щ1ап1эм. Ик1и согугъэ и дадэжьым къи1уэтэжа мы хъыбарыр абы зэрихьэну, ик1и адыгэл1 щыпкъэ хуэдэуи псэуну.
Абы къыдэк1уэу жыс1энщи, иужьк1э Уэхъутэ Нэ1иб (1850 гъэм къалъхуащ), сэ си адэшхуэр, Беслъэней субэтносым и словесный суду (хьэкумыщ1эу) щытащ. Абы езым и мылъкук1э къуажэ мэжджытым нэмыщ1, ди л1акъуэм щхьэк1э щхьэхуэу мэжджыт иригъэщ1ауэ щытащ. Уэхъутэу къуажэм дэсым я дин 1уэхухэр абдеж щызэрахьэт, езыхэм я ефэнды, езыхэм я му1эзин я1эжу. А мэжджытми зэреджэр «Уэхъутэхэ я мэжджытт». Ауэ а мэжджытым и хъыбарри щхьэхуэщ ик1и гъэщ1эгъуэнщ.
Зэшиблым я шыпхъу закъуэр
Сэ сщ1эрт, Уэхъутэ Исхьэкъ ипхъу Кулэ (Лъостэнкъулхэ я нысэщ, 1933 гъэм къалъхуащ, Тхьэм куэдрэ тхуигъэпсэу) къи1уэтэжауэ, Уэхъутэ зэшиблым я шыпхъу закъуэм и хъыбарыр.
Абы и ц1эр Уэхъутэ Хьэсанэ и 1эрытх тхылъ ц1ык1ум и ф1агък1э, иджыщ къыщытщ1ар - К1уэк1уж. К1уэк1уж и дэлъхухэр щ1алэ бланэхэт, щ1алэ дахэхэт, л1ыгъэ зыхэлъхэт. Я шыпхъу закъуэр абыхэм я бланагъэм, дахагъэм, я л1ыгъэм, ц1ыхугъэрэ гулъытэу я1эм иригушхуэрт. Дэтхэнэ зыми щэн-хьэл зырыз я1эу щытми, псоми зэхуэдэу ф1ыуэ ялъагъурт я шыпхъу ц1ык1ур, дэтхэнэми игъаф1эрт я шыпхъу закъуэр. Пщэдджыжь нэхущэу и дэлъхухэр щыригъэжьам, абы акъылк1э къыгуры1уэтэкъым, ауэ и псэм ищ1эт и дэлъхухэм зы лажьэ къазэрыщыщ1ынур. Махуэ еным и гур мызагъэу, к1уэ пэтми нэхъри гузавэу ихьащ абы, и нэпсыр къыщ1ежэхыр имыщ1эу. Загъуэрэ вагъуэ зэшиблыр пшэм щ1илъэфауэ зэримылъагъужар игум къэк1ыжт, ауэ 1еим егупсысыну, 1ей гуэрым хуихьыну и акъылым идэтэкъым.
Дэлъху бланэхэм ягъаф1эурэ къэхъуа, гулъытэрэ дэлъху лъагъуныгъэк1э гъэнщ1а К1уэк1ужым и дунейр зы махуэм къытеунк1ыф1ащ: и дэлъхуиблыр къэзакъыжьхэм яук1ри, зы махуэми я хьэдэхэр къашэжащ. Хьэсэн ц1ык1ур пыхьэу къэк1уэжрэ, гуауэр къызэрылъыса хъыбарыр щызэхихам, К1уэк1ужыр къэмэхри и лъакъуэхэм ямы1ыгъыжу къэджэлащ. Иужьк1э и дэлъхухэм я хьэдэр къыщашэжым ар яхуэмыубыдыу, гъырэ пыхьэу, бжэуэ и дэлъхухэм затри1убэу, ар зылъагъу ц1ыхухъуи ц1ыхубзи захуэмыубыдыу хьэдэ гуузхэр ягъейуэ щ1адзащ.
А махуэм къыщегъэжьауэ и гъащ1эр пыхьэу ихьащ К1уэк1уж. Уеблэмэ гъуэлъып1э зы жэщ яхуигъуэлъхьэжакъым, унэ лъэгум п1уаблэ (арджэн) идзрэ жэщк1э абы телъурэ и гъащ1эр ихьащ. Щ1ыгум телъмэ, ф1ыуэ илъагъу и дэлъхухэм нэхъ япэгъунэгъуу къыщыхъужырт. Жэщк1э бжэрэ Тхьэм елъэ1уу, и нэпсыр къежэхыурэ и щхьэнтэр псыфу, и дэлъхухэр игу имыхуурэ и гъащ1эр к1уащ. Зэшиблыр къэзакъхэм зэраук1ам и гъыбзэр зыуса Бжунейхэ Ланэ деж махуэк1э к1уэрт, елъэ1урти гъыбзэр жригъэ1эрт, езыри щыдежьуук1э и нэпсыр хуэмыубыду къелъэлъэхыу, и нэк1ущхьэр мыгъущу и дунеир игъэк1уащ.
И дэлъхухэмрэ Мэмэтымрэ зэпсэлъэныгъэу яку дэлъар зыщ1э К1уэк1уж щыгък1э бжэт:
-Мэмэт пц1ыупс мыгъуэм игъащ1эм зы псалъэ пэж жи1ати,
Псалъэ пэж мыгъуэр си дэлъхухэм я ф1эщ мыхъуу, къэзакъхэм яук1а, мыгъуи - жи1эурэ бжэт.
Сытхэр ишэча зы махуэм зи дэлъхуибл дунеим ехыжа бзылъхугъэм?! А махуэм К1уэк1ужым и гъащ1эр иуха пэлъытэт. Дунеим тетыхунк1э л1ы дэк1уэни ауи игу къэк1акъым. Апхуэдэурэ и дэлъхухэм я гукъеуэм ихьыжащ зэшиблым я шыпхъу закъуэр. К1уэк1уж и хьэдэри зэшиблыр здыщ1элъ кхъэ дыдэм щагъэт1ылъащ.
Щыгъуэ к1ыхьыр ф1ыкъым
«Щыгъуэ к1ыхьыр ф1ыкъым»,- же1эр адыгэм. А псалъэхэм зыгуэрым урагъэгупсыс. Л1эныгъэр гъащ1эм зэрыщыщым, л1эныгъэр узыф1эмык1ыну къэк1уэн хуейуэ зэрыщытым, дэтхэнэ зыми ар къызэрытпэщылъым. Абы и ц1эк1э адыгэр л1эныгъэм сабыру 1ущ1эхэт. Ныбжь зыгъуэта л1ым, л1эныгъэр къыщыблагъэк1э зэхищ1эу къыщ1эк1ын, дунеим ехыжыным ипэк1э абы и бынхэр зэхуишэсти уэсият яхуищ1т: адэк1э мыпхуэдэу фыпсэунущ, мы мылъкур мыбы ейщ, мыдрей мылъкур мыбы хузогъэфащэ, нэгъуэщ 1уэхугъуэхэмк1и уэсият ищ1ыжт. Арик1 сабыру, мыгузавэу!
Сэ куэдрэ слъэгъуащ ц1ыху, кхъухьлъатэм ит1ысхьэн шынэхэу. Апхуэдэ зэманхэм я деж адыгэм л1эныгъэм щытык1эу хуи1эр сигу къэк1ыжт. Ауэ дауэ мыхъуми л1эныгъэр гукъеуэщ, 1ыхьлы гъунэгъур, уи лъым пыщ1ар дунеим щехыжк1э, ар шэчыгъуейщ. Жьыгъэк1э, къигъэщ1энур къигъэщ1ащ, жыхуа1эм хуэдэу ныбжьыф1 зыгъуэтар дунеим ехыжар арии гукъеуэщ, ауэ игъуэнэмысу дунеим ехыжыр нэхъ гукъеуэжщ.
1ыхьлыгъэк1э зэхущытык1э псор зэплъытмэ шыпхъум и дэлъхум хуи1э лъагъуныгъэр анэм быным хуи1э лъагъуныгъэм пэблагъэщ. Ар дэтхэнэ шыпхъу зи1эм игъэунэхуащ. Абы епхауэ дызэпсалъэу адыгэ ц1ыхубз, адыгэ культурэм куэдрэ щылэжьа, Шыбзыхъуэ Рая, Гъузер ипхъум, мыр жи1ащ:
- «Сэ нэхъыжьхэм жа1эу зэхэсхауэ щытар мыращ: Дунеим ехыжа и быныр анэм игъеймэ, анэм и нэпсыр игъей и быным гуэныхьыу тохуэр. Ауэ шыпхъум и дэлъхум псэк1э зэрепхар, абы хуи1э лъагъуныгъэр куущ, шыпхъум и нэпсыр апхуэдизк1э гуащ1эщи, жэщищ-махуищым хьэдагъэ нэпсыу Дунеим ехыжа и дэлъхум щхьэк1э щ1игъэк1ар л1ам гуэныхьыу техуэркъым, ар Тхьэм къыхуегъэгъур».
Арауэ къыщ1эк1ынщ, апхуэдэ л1эныгъэ гуауэр къызытехуа адыгэ анэм сыт щыгъуи бын гъеинымк1э нэхъ шы1эныгъэ и1эу, нэхъ зи1ыгъыу, гукъеуэ хьэлъэр нэпсыншэу игъэвыным щ1ыпылъыр. Ар адыгагъэм епхауэ солъытэр.
Ауэ сыт хуэдэ нэпс гуащ1эк1э игъеин хуейт зи дэлъхуибл зы махуэм игъуэнэмысхэу зыф1эк1уэда шыпхъум?! К1уэк1уж и щыгъуэр щыгъуэ к1ыхь дыдэ, и гъащ1эм и к1ыхьэгъым хуэдиз хуэхъуащ.
Хэт гъыбзэр зыусар?
Иджы дыщ1эупщ1эмэ игъуэщ, гъыбзэр зыусам. Хэту п1эрэ Бжуней Ланэр? А упщ1эм жэуап езытыж хъыбарри хъыбар щхьэхуэщ ик1и гъэщ1эгъуэнщ.
Мы Ззэшиблым я хъыбар гуауэр зэгъэпэщыжыным илъэс пщык1убл хуэдиз тек1уэдащ. А илъэс пщык1ублым и к1уэц1к1э ц1ыху куэдым зэшиблым я хъыбар зэрызэхахар жа1эт, хъыбарым и 1ыхьэ пычыгъуэ гуэр ягу къагъэк1ыжт. Ауэ сэ сызыхуеир зэшиблым я хъыбарым и теплъэр зэгъэу1уауэ, лъапсэ быдэ и1эу, 1уэхур щыпкъэу зэрыщытар зыщ1э ц1ыхут, ауэ сгъуэттэкъым апхуэдэу къэзы1уэтэжын.
Сэ си насып къихьащ Мэщэрий псэууэ видеокамерэк1э тесхыурэ Уэхъутэ зэшиблым я хъыбарыр къезгъэ1уэтэжын. Абы иужьк1э Кулэ жи1эжар стхащ диктофонк1э, Уэхъутэ Сэгьид икъуэ Хьэсанэ и тхыгъэ къэзгъуэтыжащ, ик1эм ик1эжым Хьэсанэ а хъыбар дыдэр къи1уатэу экспедицием диктофонк1э ятхауэ аудио тхыгъэр къыс1эрыхьащ.
Экспедицэм ятхыжар
Адэк1э Уэхъутэ Хьэсанэ , Сэгьид икъуэм, 1984 гъэм къи1уэтэжар фи пащхьэ изолъхьэ. Иджыр нэгъунэ къэс1уэтам щыщ гуэрхэр мащ1эу къытригъэзэжу щытми, Хьэсанэ и хъыбарым ущеджэжк1э зэшиблыр зэраук1ам и сурэтыр, 1уэхур зэрыщытар нэхъ на1уэ къыпхуещ1, ит1анэ гъыбзэм хэт псалъэхэм ар трагъэбыдыхьыжыр.
Мы хъыбарыр Къэрэшей-Шэрджэс Республикэм и музейм и щ1эныгъэрылажьэ гупым экспедицэ къызэрагъэпэщри, Беслъэней (Тхьэстыкъуей) къуажэм и тхыдэм тепсэлъыхьхэу Уэхъутэ Хьэсанэхэ я унэм деж деж диктофонк1э щатхауэ щытащ. Мыхэр зытхыжа экспедицием хэтащ Зэубыд Иринэ Хьэсэмбий и пхъур, Хьэбэчыр Хьэбибэ Адэмей и пхъур, Хъуран Шыхьамбий Шахалий и къуэр, Алиева Земфира, Ибрагим ипхъур. Ф1ыщ1э гуапэ яхузощ1 а экспедицэм хэтахэм, хъыбар гъэщ1эгъуэныр зэрахъумам папщ1э.
А гупым ятхыжахэм щыщ 1ыхьэу Тхьэстыкъуей къуажэм теухуа хъыбарым хэтщ Уэхъутэ зэшиблым я хъыбарри. Мыбдежым Уэхъутэ Хьэсанэ къызэри1уэтэжа дыдэм хуэдэу къыщызохь, урысыбзэ псалъэ къыхигъахуэхэри зэзмыхъуэк1ыжу.
I
Уэхъутэ Хьэсанэ: «…Уарп къыдахужри мис мыбдеж (Инжыджышхуэ псыхъуэм – У. А.) къахуащ (Тхьэстыкъуей къуажэр - У. А.).
Иджы ар къыщыдахуну махуэм ипэрей махуэм, Уэхъутэ зэшиблк1э йоджэ, зэшиблыр щак1уэ к1уауэ ар къыдэзыхуну полкым и разведкэр абы къы1уощ1эр. Къыщы1ущ1эм, 1эщэ зы1ыгъ зэшиблымрэ разведчикхэмрэ зэзауэу щ1адзащ.
Разведчикхэм командир взводу я1ар яук1ащ. Езым ящыщи зы къаук1ащ. Ат1анэ еуэри, абы зызэпагъазэри Лабэ зэпрык1ыжащ, Лабэ къыпыщыст полкри, полкым хъыбар ирагъэщ1эну. Хъыбар ирагъащ1эри, ахэри къызэхуэсащ. Еуэри ахэри къежьэри… Щ1алэ ц1ык1у ящ1ыгъут, щ1алэ ц1ык1у гуэрэ, Уэхъутэ зэшиблым. Щ1алэ ц1ык1у ящ1ыгъути, щ1алэ ц1ык1ур еуэри, илъэс 12-м итт, Хьэсэн ц1ык1ук1э еджэу. Ар, йоуэр аби, а Семеныщхьэм драшейри, а Семеныщхьэм мыбык1и укъыдэк1уеифынукъым, мыдрейимк1и укъыдэк1ыфынукъым, модреймк1э укъэк1уэн мыхъумэ. Щ1алэ ц1ык1ур абы къыдрашейри, шым трапхэри, иджы а бгыщхьэм деж мыбык1э ук1уэмэ мыбы къамылъагъуу, мыбык1э к1уэмэ мыбдеж къыщалъагъуу, щ1алэ ц1ык1ур шым трапхэри унафэ хуащ1ащ: Иджы фоч гъауэ щы1эхунк1э мыр къэжыхь, жра1ащ. Еуэри ар трапхэри, ит1анэ фоч гъауэ щымы1эж хъумэ мис мыбык1э уехыжынущи, къуэладжэмк1э жылэм ук1уэжыну, жа1ащ. Абы ук1уэжынущи дыщы1эжкъыми хъыбар ягъащ1э, жа1эри унафэ хуащ1ащ.
Зэрыжа1ам хуэдэу, щ1алэ ц1ык1ур абы трагъэувэри езыхэр абы ехыжащ, зыдгъэхъеймэ хьэлэч дащ1ынущ жа1эри. Мохэм ятек1уэн яф1эщ1ащ. Арщхьэк1э полкыр къыкъуэк1ри, а полкыр, еуэри, куэдрэ яхьынт, зыр яук1агъэххэти, адрей хыр къэнати, тхур яук1ащ. Адрейр ямыук1ыу къэнащ, яубыдащ ар. Яубыдыр аби, 1эщэм шэ имылъыжмэ ат1э сыт ищ1энур? Мэ, си 1эщэр фызот, сэ сыщ1ывэмыуар аращ, фэ сывэк1уну арат сэ сыщ1ывэмыуари, фэ сдавать зыфхузощ1, мэ. Дэнэ щы1э фи полководецыр, жери.
- Мис мыращ.
- Мыр полковод? - жери еуэри иук1ащ абык1э.
Еуэри, арик1 езыр ямыук1ыу къэнэнт? Ари яук1ри, ар пщыхьэщхьэм къэхъуащ, пщэдджыжьым еуэри жылит1ри къыдахури мис мыбдежым къахуащ, хьэдэхэри илъу. Хьэдэхэри илъу мыбдежым къахури, мыбдежым бгъуэш ц1ык1у гуэр и1эти, зэшиблри а бгъуэш ц1ык1ум деж щ1алъхьащ.
Тхьэстыкъуеищ1ри абдежым къыщынащ. Абы иужьк1э Бэгъупсри къэк1уэжащ Лабэ къик1ыжри…».
Зэшиблыр хьэкъ ямы1эу яук1ащ
Хьэсанэ экспедицэм яхуи1уэта хъыбарым епхауэ къэзгъэлъэгъуэну сыхуейщ, ипэк1э къэстхыжам зэрытехуэр, зы 1уэхугъуэ щымыхъук1э: Уэхъутэ зэшиблыр а махуэм щак1уэ к1уауэ зэрыщымытар. Губгъуэ лэжьыгъэ 1уэхут Уэхъутэ зэшиблым а махуэм зэрахуэр. Апхуэдэу къыщ1эслъытэр мыращ:
1. Япэрауэ, адыгэхэм щак1уэ хабзэ лъагэ я1ащ ик1и август (адыгэбзэк1э шыщхьэу1у) мазэр щэк1уэгъуэ мазэкъым. Зэшиблыр зэгъусэу щак1уэ ежьэнутэкъым щэк1уэгъуэр къэмысауэ. Щэк1уэгъуэ зэманыр бжьыхьэрт зыхуэзэр. Щ1эжьейхэм я щхьэ яп1ыжыф щыхъу зэманырт адыгэхэр щак1уэ щык1уэр, псэущхьэ шырхэм я анэхэр къащэк1умэ ахэр быдзышэ хуэмыныкъуэжын хуэдэу. Ари щак1уэ щ1эк1уэр я щхьэ закъуэ щхьэк1этэкъым, е джэгуак1уэу, загъэпсэхуну аратэкъым. Ат1э къуажэдэсхэм лы хузэрагъэпэщырт, хуагуэшырт, щ1ымахуэм яшхынур къащэк1урт. Нэхъ къулейсызхэм, фызабэхэм яхурикъун лыи хуагуэшырт. Къащэк1уари щ1эх мык1уэду хъума зэрыхъунум хуэдэу, бгъуэ ящ1ынур бгъуэ ящ1ырт, ягъэгъурт. А псори тэмэму зэф1агъэк1ын щхьэк1э, щак1уэ к1уахэр пщы1э ящ1ырти махуэ бжыгъэк1э мэзым щ1эст. Абы къыхэк1к1э щэк1уэгъуэ зэманыр зытехуэр ноябрь мазэращ, адыгэбзэк1э а мазэм зэреджэри «щэк1уэгъуэ» мазэщ.
2. Ет1уанэрауэ, Хьэсэн щ1алэ ц1ык1ур щак1уэ к1уэхэм здащтэнутэкъым, аф1эк1а ныбжь имы1эу. Щак1уэ к1уэхэм хьэ я гъусэ хабзэт. Ауэ хъыбархэм зыщ1ып1э дежи къыхэщыркъым абыхэм хьэ я гъусэу.
3. Ещанэрауэ, сэ стхыжа хъыбарыр къысхуэзы1уэтэжар Уэхъутэ Хьэсанэ и къуэш нэхъыжь дыдэ Забытчэрий и къуэ Уэхъутэ Мэщэрийщ. Уэхъутэ Сэхьид бын пщык1уз и1эти, нэхъыжь дыдэр Забытчэрийт. Хьэсанэ бын еянэт. Согугъэ мы хъыбарыр Забытчэрий нэхъыф1у ищ1эжу щытауэ, ауэ щыхъук1э абы и къуэ Мэщэрий жи1эм дзыхь хуэпщ1 хъунущ. Мэщэрий трегъэчыныхь Уэхъутэ зэшиблыр губгъуэм щылэжьэну дэк1ауэ зэрыщытам ик1и а зэманым къэрал казнам щыщ ахъшэр зыдыгъуахэм къэзакъхэр зэрылъыхъуахэми, ар адыгэ зэшиблым къытралъхьэну абыхэм унафэ зэращ1ами.
4. Уэхъутэ зэшиблым дыгъуэн 1уэху зэрахуауэ зэрыщымытар къегъэлъагъуэ абыхэм щ1алэщ1э ц1ык1у зэрагъусам. Хъунщ1ак1уэ ежьэ гупым сабий здрашажьэркъым. Хьэкъи лажьи зимы1э зэшиблыр къэзакъхэм яук1ащ, дыгъу 1уэхур абыхэм тралъхьэу езыхэми щытхъу къахьын я гугъэу.
5. Си ф1эщ мэхъур, Мамэтым зэрищ1этэр урысыдзэм хэтхэр зэрызэрехьэр ик1и абы и щхьэусыгъуэр зыхуэдэр. Согугъэр, абы ф1ыуэ ищ1эу щытауэ урысыдзэм хэт дзэл1хэм я щэн-хабзэр, - хьэкъ зимы1эм ф1еягъэр трагъэщ1энк1э зэрыхъунур.
Уэхъутэ Хьэсанэ и тхылъ ц1ык1ур.
Уэхъутэ Хьэсанэ жи1ахэм ныкъусаныгъэ мащ1э хэслъэгъуауэ щытми, сэ къэслъыхъуэм епхауэ Уэхъутэ Хьэсанэ нэхъ гъэщ1эгъуэныжу хъыбар къытхуигъэнащ.
Уэхъутэхэ я къек1уэк1ык1ар, ди лъэпкъ жыгыр зэзгъэпэщыжырти, ди нэхъыжьхэм къащ1эна тхыгъэхэр, сурэтхэр здызэхуэсхьэсым, Уэхъутэ Хьэсанэ и къуэрылъху Руслан и адэшхуэм и сурэтхэм ягъусэу зы тхылъ ц1ык1у (записная книжка) къызитащ, зэ еплъыгъуэк1э мыхьэнэшхуэ зэптын хуэдэу щымыту. Ауэ а тхылъ ц1ык1ур си дежк1э уасэшхуэ зи1эу къыщ1эк1ащ. Япэрауэ, абы къыщызгъуэтащ Уэхъутэ зэшиблым ятеухуа хъыбару Хьэсанэ итхыжар. Зэшиблым я ц1эхэри, абыхэм хуауса гъыбзэри, ар зыусам и ц1эри, зэкъуэшхэм я шыпхъу закъуэм и ц1эри а 1эрытх тхылъ ц1ык1ум иту къыщ1эк1ащ.
Аращи, мыбдеж щызотхыж тхылъ ц1ык1ум итхэм ящыщ зы 1ыхьэ, Уэхъутэ зэшиблым ятеухуауэ.
Тхылъ ц1ык1ум и зы напэк1уэц1ым ди адэшхуэхэм я ц1эхэр къыщрибжэк1а нэужь къык1элъык1уэм Хьэсанэ щетхыр Уэхъутэ зэшиблым я ц1эхэр, щаук1а щ1ып1эц1эхэр, щаук1а зэманыр:
«Семен лъапэм деж щаук1а Охъутэ зэшиблыр:
Сыхьэткэри (Сыхьэтчэри-У.А.)
Умар Нэшхуэ
Бланэжь
Хъурей Ц1ык1у
Мазанэ
Муса
Абу Назэ
Мыхэр щаук1ар Семен бгы лъапэм и дежщ. Августым и 12-м 1825 гъэм, гъубж махуэм. Хабзэу къэнащ а махуэр Уэхъутэхэ я махуэ щыгъуэу.»
Сэ сощ1эж гъубж махуэм и хъыбар гуэр. А махуэм Уэхъутэхэ ди унагъуэхэм 1уэхущ1э, 1уэхушхуэ къыщыдмы1эту щытащ. Ауэ Уэхъутэ Хьэсанэ и тхыгъэм и пэжагъыр къэсщ1эн щхьэк1э, сымыщхьэхыу 1825 гъэм и махуэбжыр къэзгъуэтащ. 1825 гъэм и махуэбжымк1э августым и 12-нэ махуэр мэрем махуэм тохуэ. Абы къыхэк1к1э, Уэхъутэ Хьэсанэ махуит1ыр зэхигъэзэрыхьауэ сигугъащ. Гъубжым 1уэхущ1э къызэредмыхьыжьэр августым и 12 махуэм ирипхауэ къысщыхъуащ. Гъубж махуэм и 1уэхур щхьэхуэу, августым и 12-нэ махуэу Уэхъутэ зэшиблыр щаук1ар щхьэхуэу сыгугъэрт. Ауэ сызэрыгъуащэр иужьк1э къызгуры1уэжащ.
Шенкауэ Мухьэмэд, философие щ1эныгъэхэмк1э докторым, тригъэбыдыхьыжащ а гупсысэр: губж махуэм 1уэхушхуэ къыщ1эдмы1этыр зэшиблым я л1эныгъэм епхакъым.
- Адыгэхэми, абазэхэми, къэрэшейхэми, нэгъуэщ1 ди гъунэгъу Кавказ лъэпкъ куэдми гъубж махуэм 1ухушхуэ, 1ухущ1э къырамыхьыжьэу щытащ, - жи1ащ абы, мы 1уэхумк1э дыщызэчэнджэщым.
Ит1аник1 гупсысэ гъэщ1эгъуэн къызжи1ащ Зэубыд Иринэ гъубж махуэм епхыуэ:
- Адыгэхэр зауэжьым илъэс пщ1ы бжыгъэк1э зэхэзехуэн ищ1ыу щыхъум, лъэпкъым игъащ1эк1э зэрыпсэууэ щыта гупсысэр, хабзэхэр яф1эк1уэд хъуащ. Адыгэ лъэпкъым и щэнхабзэр лагэу дэк1уея щ1эхъуар и хабзэм, къыдалъхуам хуэдэу, ныбжь ин и1эт, зэтеуват, лъэпкъыр зэрыпсэуну хабзэр быдэу гъэпсат, ик1и сыт щыгъуи а хабзэм ирик1уэт лъэпкъыр. Хабзэм хэтащ гъубж махуэм и 1уэхум епхауэ. Пэж, гъубж махуэм иныкъуэм ят1э зэрахьэ хъутэкъым, иныкъуэр цым елэжьхэтэкъым. Пщ1эххэнукъым, гъубж махуэм Уэхъутэ зэшиблыр зэгъусэу гъуэгу зэдытехьэ мыхъуну хабзэу, Уэхътэхэ я ижьырей хабзэу щытамэ! Ауэ зэхэзехуэным хабзэ зехьэныр икъутащи ахэр нобэ тщ1эжкъым.
Уэхъутэ Хьэсанэ и тхылъ ц1ык1ум ит тхыгъэм деж а махуэм гу щ1ылъыдигъатэр зэшиблыр гъубж махуэу 1уэхущ1э ящ1эну, зэгъусэу гъуэгу зэдытехьауэ зэрыщытыр арагъэнк1э мэхъур.
Юлиан и махуэбжыр
Уэхъутэхэ гъубж махуэм 1уэхущ1э къыщ1ырамыхьэжьэр зэшиблыр щаук1а махуэм епхакъым, ат1э ижь ижьыжк1э лъэпкъым къыдэгъуэгурык1уа адыгэ хабзэм къыхэк1ауэ согугъэр. Еджагъэшхуэ гуэрхэм ар ижьырей чыристан диным (раннее христианство) къыхэк1ауэ къалъатэр Ауэ августым и 12-р гъубжым зэрытемыхуам епхауэ сигу къэк1ыжащ Юлиан и махуэбжымрэ иджырей махуэбжымрэ зэрызэщхьэщык1ыр.
Абы теухуауэ Интернетым итыр мыращ:
«Юлиан и махуэбжым, Урымым и пащтыхь Цезарь Юлий иджырей эрэр къэунэхуным ипэк1э и 45 гъэм хабзэу къищтауэ щытам, щыуагъэ т1эк1у хэлъу къыщ1эк1ащ. Илъэск1э дызэджэу (Щ1ым Дыгъэм и хъуреягъыр зэ къызэрик1ухь зэманыр) къыщапщытэм щыуагъэ хагъэхуащ, минут 11-рэ секунд 14-к1э гъэр нэхъ к1ыхьу».
Илъэс минрэ щитхум и к1уэц1к1э ХIII л1эщ1ыгъуэм махуищ хагъэхъуэжауэ щыт пэтми, илъэс минрэ щитхум и к1уэц1к1э жэщипщ1-махуипщ1к1э зэщхьэщык1ащ махуэбжхэр. Абы къыхэк1к1э 1582 гъэм Урым Папэ Григорий XIII-эм унафэ къихьащ а махуипщ1ыр махуэбжым хигъэк1ыну; «Григорианский календарь» («новый стиль») жыхуэт1э махуэбжыр Къухьэп1э Европэм и къэралыгъуэ куэдым къащтащ, иужьк1э Америкэри абы хуэк1уащ. Ауэ абы Урысейр арэзы техъуакъым ик1и Юлиан махуэбжым тету къэнащ. Махуэбжык1эщ1эр Урысейм къыщищтар 1918 гъэрщ, Совет властыр щытек1уаращ ик1и абы щыгъуэм махуэбжхэр жэщ-махуэ 13-к1э зэщхьэщык1 хъуат.
Аращи, ет1ощ1анэ, т1ощ1рэ езанэ л1эщ1ыгъуэхэм я махуэбжхэм жэщ-махуэ 13-р къыдедзэ, епщык1убгъуанэ л1эщ1ыгъуэм ар жэщ-махуэ пщык1ут1 хъууэ щытащ. Апхуэдэ махуэбжым щыдгъэзэжк1э, Уэхъутэ Хьэсанэ итхыжар пэжу къыщ1ок1: августым и 12-нэ махуэр гъубжым техуэу щытащ.
Тхыдэм и гуауэр гъыбзэм къе1уатэ
Си дежк1э нэхъ гъэщ1эгъуэныр махуэхэр зэрызэтемыхуэр аратэкъым, ат1э нэхъ уасэ зи1эр Уэхъутэ Хьэсанэ и 1эрытххэм гъыбзэм и псалъэхэри хъума зэрыщыхъуарат, ар зыусамрэ, зэшиблым я шыпхъу закъуэмрэ я ц1эхэр на1уэ къысхуащ1ат. А ц1эхэр гъыбзэм къыхэзгъуэтэжащ, езы гъыбзэми Уэхъутэ зэшиблым я к1уэдык1э хъуам и гуауэр къигъэлъэгъуэжащ.
Мис а гъыбзэм и псалъэхэр:
Дон къэзакъыжьхэм фэ фи топышэжьым
Семен джабэжьыр къызэщ1егъэсысэ,
Уэхъутэ зэшиблыр щаук1а махуэм
Щ1ылъэ къатиблыр къызэщ1эсысат.
Дон къэзакъыжьхэм фэ фи топышэжьыр
Семеныщхьэ къыщогъуагъуэ.
Уэхъутэ зэшиблыр щаук1а махуэм
Щ1ылъэ къатиблыр къызэщ1эгъуэгъуат жи.
Пщэдджыжь дыгъэ къыкъуэк1ыгъуэм
Къуажэр Уарп псыхъуэм уэр дыкъыдахутэк1э,
Енджыджышхуэ псыхъуэми уэр дыкъахутэк1э
Хуей нэщ1ыжьыми дыкъырахуэт.
Уарп псыхъуэми дыкъыщыдаху махуэми
Уэр дэ ди сабийхэри зэщ1огъуагэ,
Л1ыжь-нэуэжьхэри къызэщ1огурымэ.
Дон къэзакъыжьхэри, уэр сэрмахуэ,
Хохол къэзакъыжьк1эрэ къагъэнщ1.
Кхъэщ1эу къызэ1уахари
Уэхъутэ зэшиблымк1э уэр дэ догъэнщ1тэкъэ.»
Тхьэзэртыкъуеишхуэри, уэр сэрмахуэ,
Енжыджышхуэ псыхъуэми уэр дыкъыдахуэртэкъэ,
Дохъушыкъуей т1эк1ури къытк1элъагъэсри,
1уащхьэ Гуэсыжьыми к1эрагъэт1ысхьэр.
Бжуней Ланэм гъыбзэр къеус,
Уэхъутэ зэшиблым я шыпхъууэ К1уэк1ужри
Гъыбзэм къыдожьуйтэк1э.
Хьэсэн ц1ык1у дэ ди щ1алэ ц1ык1ум
Семеныщхьэ хуей нэщ1ыр хъурейуэ къижыхьыгъэм
Дон къэзакъыжьхэри гузавэу зэры1уохуж
Дыкъадзыхь жа1эурэ 1уок1уэтри
Нэхущэ нэгъунэ щосхэри, жьыуэ жылэм ятоуэ.
Къадзыхьри къыдахуащ а махуэ дыдэм
Енжыдж къынагъэсри къыдаут1ыпщхьэр.
Зэман дыдж блэк1ахэм урысыдзэм гущ1эгъуншэу зэхэзехуэн ищ1 къуажэхэм бэлыхьыу ятригъэлъар 1уатэжыгъуейщ. Уи унэр, уи мылъкур ягъэсрэ, игъащ1эрей хап1эжьыр уагъэбгынэрэ уи хьэдэр уи щ1ыб илъу узэрахуэныр 1уху щ1агъуэкъым.
Нобэ уи нэгу къыщ1эгъэхьэгъуейщ Тхьэстыкъуей къужэдэсхэм бэлыхьу яшэчар, къуажэр Уарп къуэладжэм къыдахуу Енжыджышхуэ псыхъуэм къыщагъэт1ысам.
Пщэдджыжьым жьыуэ, къуажэ нысэхэм псы щ1ы1эк1э ялъэса п1эстапхъэр яупщэф1ын яхущ1эмыхьэу, сабийхэр жей 1эф1ым хэтхэу, л1ыжь-нэуэжь жьырытэджхэр нэмэз ящ1ыну амдез къащтэу, урыс къэзакъхэр дэбэнащ къуажэм зэрыгъэгуоу-зэрыгъэк1ий макък1э Уарп къуладжэр къагъэдаущу. Къэзакъ гуоу-к1ий макъым пэджэжу сабий гъы макък1э зыкъызэщ1ишащ пщэдджыжь нэхулъэм. Л1ыжь-нэуэжьхэм къэхъуар ямыщ1эу гу1эхэу…
Ар гъыбзэм къе1уэтэжыр:
Уарп псыхъуэми дыкъыщыдаху махуэми
Уэр дэ ди сабийхэри зэщ1огъуагэ,
Л1ыжь-нэуэжьхэри къызэщ1огурымэ.
Я унэ зыщ1эсхэр хыф1адзащ, я пщ1ант1эхэр ябгынащ.
Мы Дунеим щыц1эры1уэу жыг хадэ гъэк1ыным хуэ1эзэу щыта беслъэней къуажэм гурэ псэк1э ел1ал1эу унагъуэ къэс къагъэк1а жыг хадэшхуэхэр къагъэнащ. Хэт и кхъужьейжьышхуэр, хэт и дэшхуэ жыгыу илъэс пщ1ы бжыгъэ зи ныбжьхэр, я дадэжьхэр сабиуэ къыщалъхуатэм ахэм яц1эк1э хасауэ щытахэр, иджы ныбжьышхуэ зыгъуэтахэр, я гум пымык1ыу, къыщ1итхъурэ, хуеплъэк1хэурэ къыдахуахэщ къужэдэсхэр.
Къагъэнащ ныбжь ин дыдэхэр зи1э я кхъэхалъэхэр, я нанэжь дадэжьхэм я къупщхьэхэр здыщ1элъхэр.
Адыгэ лъэпкъым щыщу губгъуэ лэжьыгъэ 1уэхухэмк1э нэхъ культурэ лъагэ зи1а беслъэнейхэм гъатхэ губгъуэ лэжъыгъэхэр дахэу зэрахьауэ, бжьыхьэр къэсмэ дэтхэнэ унагъуэри къыхахыжынк1э, я бынхэм ирагъэшхынк1э зыщыгугъ лэжьыгъэр щ1ыгум къыханэн хуей хъуащ.
Къэзакъ шууехэм къуажэр ягъэст. Ц1ыхухэм къагъэзэжын гугъэ ямы1эн папщ1э уни, жыги, зы къыданэтэкъым къуажэм.
Нэхъ гуауэр зылъыса Уэхъутэ зэшиблым я унагъуэхэм я хьэдэхэри ягъэпск1ын яхущ1эмыхьахэу лъы защ1эу къыздырашэжэн хуей хъуащ!
Енжыджышхуэ къуэладжэу Тхьэстыкъуей къуажэр къыздахуам дэтхэнэ унагъуэми унэ щ1эуэ ищ1ын, пщ1ант1эр зэригъэпэщын къыпэщылът. Абы щхьэк1э бжыхь пхун, семан бгъэжын, ар бгъэгъущу зэтеплъхьэжын хуейт. Гъащ1эр щ1эрыщ1эу гъэпсыжыным къарурэ зэман куэдрэ тек1уэдэнут. Сытыт апщ1эндэху сабийхэм яшхынури, дэнэт унагъуэр здыщ1эсынури?
Ит1аник1 мы къуажэм ишэчам хуэдэкъым, нэхъ хьэлъэж адыгэ къуажэ куэдым яшэчащ. Зы псыхъуэм къыдахуу нэгъуэщ1 псыхъуэм яхуам яплъыт хъункъым нобэрей хэхэсу нэмыщ1 къэралхэм щыпсэу адыгэхэм я дадэжь-нанэжьхэм яшэчар. Я хэкужьым ирахуу Истамбылак1уэ гъуэгум тетам нэхъыбэж ишэчащ, хьэдэ куэди я щ1ыб илъу къыралъэфэк1ащ. Уэхъутэ зэшиблым теухуа гъыбзэм нэхърэ нэхъ уигъэгу1эу, гъыбзэ бжыгъэ къащ1энащ абыхэм.
Ищхьэк1э къэстхыжа хъыбарыр 2014 гъэм, маим и 21-м, щыгъуэ махуэм техуэу Къэбэрдей-Балъкъэрым къыдэк1 «Адыгэ псалъэ» газетым къытрадзащ. А къыдэк1ыгъуэм щыщу газет щит1 хуэдиз Беслъэней къуажэм папщ1э редактор нэхъыщхьэм къыригъэшати, а хъыбарым щызгъэгуф1ык1ын, жыс1эри, Уэхъутэ Азэмэтчэри икъуэ Хьэсанэ газет номерыр къыхуэсхьри маим и 23 махуэм Беслъэней къуажэм сыкъэк1уат. Хьэсанэ мыпхуэдэ хъыбарым зэрыщыгуф1ык1ынур сщ1эуэ щытти, сызэры1ущ1энум, зэрызгъэгуф1энум сыхуэпащ1эт. Мы хъыбарым т1эк1у щыгъуазэу щытащ, Хьэсанэ, сыту жып1эмэ и дадэжь Хьэлым хъыбарыр ф1ы дыдэу ищ1эт. Ауэ я дадэжьыр щыпсэуам бгъэдэт1ысхьэу къырагъэ1уэтэжу ятхыжакъым.
Согугъэ а махуэм сэ Хьэсанэ и псэм сыкъишауэ. Ар сыт щыгъуи Беслъэней къуажэм и псэук1эм хуэгумэщ1т, Уэхъутэхэ я л1акъуэм и тхыдэр, хъыбархэр ф1ы дыдэу илъагъут ик1и зэригъащ1эт. Адыгэбзэм и Беслъэней псалъэк1эм (диалектым) и дахагъыр ихъумэну хущ1экъуу, Беслъэней еджап1эм а диалектымк1э сабийхэр ирагъэджэным щ1элъэ1уу, Беслъэней диалектымк1э усэхэр иусу щытащ Хьэсанэ.
Сыкъыздэк1уам Хьэсанэ и шынэхъыжь Толэри, ахэм я шыпхъу Тимэри (Риммэ) Хьэсанэ бгъэдэсхэу сакъыхуэзащ. Хьэсанэм хъыбарыр зэрытхузэф1эк1к1э гурыдгъэ1уауэ ик1и дгъэгуф1ауэ, иужьк1э Толэрэ Тимэрэ зэшиблым я хъыбарым дытепсэлъыхьыу щ1эддзащ. Гъыбзэр зыусам и ц1эм дыщынэсым, ахэм къысхуа1уэтар гъэщ1эгъуэнщ.
Гъыбзэр зыуса Бжуней Ланэр нэхъапэм ц1ыхубзу къысщыхъуат, ауэ Толэрэ Тимэрэ сащепсалъэм, 1уэхур нэгъуэщ1у къыщ1идзыжащ.
Уэхъутэ Толэрэ Тимэрэ, Хьэсани ягъусэу, Бжунейхэ я пхъурылъхухэщ. Ахэм я анэм иц1эр Гъагъщ. Гъагъ и адэр Бжуней Ильясщ. Абы «Ф1ыц1абзэ »-к1э еджэхэт. Ф1ыц1абзэ езыр къуажэ му1эзину щытащ. Ат1э а Ф1ыц1абзэ и адэм и ц1эр Ланэщ.
-Гъыбзэр зыусар Ф1ыц1абзэ и адэ Ланэр арауэ п1эрэ, хьэмэрэ, Ланэр ц1ыхубз гуэрэу п1эрэ?- жыс1эри саупщ1ат Толэрэ Тимэрэ.
- Иджы ар сц1ыхукъым, - жи1ащ Тимэ
- Дэ зи гугъу тщ1ы Бжуней Ланэм хыхьэ-хэк1 и1эу щытауэ жа1эр, арагъэнк1э мэхъу гъыбзэр зыусар, - жи1ащ Толэ
- Уэхъутэ Хьэжбий тхьэмыщк1э и адэ Хьэп1ыт1 къак1уэмэ, "Ланэ икъуэ" жи1этэкъым, ат1э "Бэрокъуэ Ланэ икъуэ" - жи1эу щытащ Ф1ыц1абзэ зыщыхуигъазэк1э е абы и гугъу щищ1к1э.
Зэрыхъумк1э, Бжуней Бэрокъуэ икъуэ Ланэр арауэ къыщ1ок1 гъыбзэр зыусар. И ныбжьк1и а зэманым, 1825 гъэм, нэхъ техуэу щытщ, ик1и сигугъэкъым Бжуней Ланэу нэрыбгит1 а зы зэманым псэуауэ.
Мы зэпсэлъэныгъэм иужь сегупсысат: сытк1э зэпхахэу п1эрэ Уэхъутэ Хьэп1ыт1, Бэрокъуэ икъуэ Ланэ, Бжуней Ф1ыц1абзэ? Сыту п1эрэ ахэм я зэхуакум дэлъар?
«Узэджэр къок1уэ»- же1эр адыгэм. Куэдрэ уегупсысу щыщытк1э, узэгупсысым и жэуапыр гъуэгу гуэр къыпхуигъуэтынущи къыпхуэк1уэнущ.
Толэрэ Тимэрэ сыщапсэлъам иужьырей махуэм, Лъостэнкъул Аслъэмбэч зы лъагъуэ гуэр сытригъэхьащ. Ар Гъук1экъул Заур телефонк1э хутеуэри Бжуней Ланэм щ1эупщ1ащ, иужьк1э сэ къызжи1эжащ, Заурым сыхуэзэмэ абы зыгуэр къызэрызжи1эфынур. Зэрыхъумк1э Заурымрэ Уэхъутэ Толэ зэпхъурылъхуэгъущ.
Иджырик1 т1эк1у шэч къытесхьэт, гъыбзэр зыусар щыпкъэу къэзгъуэтауэ, тэмэму ар къэсщ1ауэ.
Зым иужь зыр къиувэхэт упщ1эхэр я жэуапыр сымыгъуэту: сыт и ущхьэгъун хуей, Бжуней Ланэ Уэхъутэ зэшиблыр зэрык1уэдам епхауэ гъыбзэ иусыну? Апхуэдэ гуауэр зэхищ1эн хуейуэ щытт гъыбзэр зыусам, ар елъэ1уу гъыбзэ ирагъэусакъым!
Ит1анэ, «Бжуней» л1акъуац1эр дэнэ къик1ауэ п1эрэ? Уэхъутэхэ сытк1э япыщ1ауэ хъун ар?
«Бжуней» унэц1эр къэбэрдейхэми, абазэхэми, апхъэзхэми зэхъуэк1ауэ жа1эр, абы къыщымынауэ убыххэм къахэк1ауи зэхэсхат а унэц1эр. Шенкауэ Мухьэмэд, философие щ1эныгъэхэмк1э доктор, адыгэбзэр дэгъуэ дыдэу зыщ1э профессор еджагъэшхуэм къызэрызжи1амк1э, Тыркум щыкуэдщ «Эбжнауэ» унэц1эр. Ахэр дэ «Бжуней»-к1э дызэджэхэращ.
-Сэ сощ1эр зы л1ы хъарзынэ – Эбжнау Назир Иванович, ар Къэрэшей-Черкесым куэдрэ къок1уэ, езыр Абхъэзым щопсэу, Пицундэ деж «Апсны» пансионатым и Тхьэмадэт 2006 гъэм. Абы куэд жи1эу зэхэсхащ и унэц1эм епхауэ. «Шинкауа», «Эбжнауа» .. Унэц1эм ик1эм щыт «ауа»-м и мыхьэнэр, «Уэхъутэхэ» щыжыт1эк1э и к1эух хьэрфит1 «хэ»-м и мыхьэнэращ. Апсыуа - псым и ц1ыхухэр (люди воды). Апхуэдэ к1эух зи1э унэц1эхэр убых унэц1эхэщ. Эбжнауахэр щыпкъэу убыххэу щытхэщ. Дэнэ лъэныкъуэк1и къик1хэу зыщ1ып1э щызэхуэсхэк1э, щызэхуэзэхэк1э зэхуэгуф1эхэу, 1эпл1э зэхуащ1хэу зэ1ыхьлы-зэгъунэгъу дыдэу залъытэжу аращ зэрыщытхэр, ахэр дэслъэгъуащ ик1и жи1э зэпытт Назир Иванович Эбжнау- жи1ащ Мухьэмэд.
Ауэ, къэдгъэзэжынщ дэ ди 1уэхум: сытк1э зэпхауэ п1эрэ Бжуней Ланэрэ Уэхъутэхэрэ?
Ар къэсщ1эн щхьэк1э Лъостэнкъул Аслъэмбэч сызытригъэхьа гъуэгур гъуэгу тэмэму къыщ1эк1ащ.
Гъыбзэр Бжуней Ланэ иусыным щхьэк1э, ар ф1ыуэ, кууэ щыгъуэзэн хуейт Уэхъутэ зэшиблыр зэраук1а щ1ык1эм, гуауэр зэхищ1эн хуейт, езым и 1ыхьлы гъунэгъу хуэдэу. Дауэ хъуа ат1э ар Бжуней Ланэ иусын, а гукъеуэшхуэр гъыбзэк1э къи1уэтэн?
Бжуней Ланэ гъыбзэр зэриусам и щыхьэтыуи, а гукъеуэшхуэр гурэ псэк1э зэхищ1эн щ1эхъуари Гъук1экъул Заур къызжи1ам къигъэлъэгъуащ. Къызэрыщ1эк1амк1э, а зэман жыжьэм Бжуней Ланэ Уэхъутэхэ я благъэ гъунэгъуу щытт, ар Уэхъутэхэ я малъхъэт. Абы къыхэк1к1э Уэхъутэ зэшиблыр зэраук1а щ1ык1эр ф1ы дыдэу ищ1эт, ик1и и щхьэгъусэм и 1ыхьлы гъунэгъу дыдэхэу зэшибл яук1ам и гуауэр гурэ псэк1э зэхищ1ат.
Гъук1экъул Заур сеупщ1ащ:
- Уэхъутэ Хьэп1ыт1рэ Бжуней Ланэрэ дауэ зэхущытхэт?- жыс1эри.
Упщ1эу къэувауэ хъуам я жэуапу абы къызжи1ащ:
- Уэхъутэ Хьэп1ыт1 и адэм и шыпхъу нэхъыжьыр Бжуней Ланэ и щхьэгъусэт.
Иджы гуры1уэгъуэ хъуащ гъыбзэр зыуса Бжуней Ланэ зыхуэдэр, ар Уэхъутэхэ зэрахущыттэр, гъыбзэр абы иусын щ1эхъуам и щхьэусыгъуэр.
Иужьырейуэ хэт ищ1эжрэт, хэт жи1эу щыта гъыбзэр?
Зы упщ1эм и жэуап къэбгъуэта иужь, нэгъуэщ1 упщ1э къыкъуок1ыр, к1уэ пэтми щ1эуэ упщ1э гуэр къоувыр. Иджы къык1элъык1уэ упщ1эри гъэщ1эгъуэнщ:
Хэт ищ1эжу п1эрэ Уэхъутэ зэшиблыр зэраук1ам теухуа гъыбзэм и хъыбар. Дяпэгъэ 180–рэ ирикъунущ гъыбзэр зэраусрэ, иджырей зэманым щыпсэу зыгуэрым зэхихауэ п1эрэ а гъыбзэр жа1эу? Иужь дыдэу хэт жи1эжауэ п1эрэ ар макък1э?
Дэтхэнэ упщ1эми и жэуап къэбгъуэтыжыныр хьэлъэщ, псом хуэмыдэу илъэс 180-рэ зытек1ыжа къэхъукъащ1эм епхауэ. Ауэ а къэхъукъащ1эр къуажэм и дежк1э апхуэдизу гуауэти, нобэр къыздесым ар зигу къэк1ыж, а тхыдэм еджэж ц1ыхухэр егъэгумэщ1, хъыбарыр зэхэзыхым и нэпсыр къегъак1уэр.
Кавказ зауэжьым лъэпкъыр зэригъэк1уэдым, зэрызэтриук1эм, хэкужьым зэрырихум пэмыщ1у, лъэпкъ культурэр, лъэпкъ хабзэхэр игъэк1уэдт. Зэхэзехуэн ящ1а къуажэм хабзэ куэд ф1эк1уэдащ, и культурэми куэд хэщ1ащ. Жылэм ажалым зыщихъумэжын щхьэк1э хабзэ зехьэныр къигъанэти и бын зэрихъумэжыным пылът. Зы щ1ып1эм къыщахуу нэгъуэщ1 щ1ып1э къуажэр ягъэт1ысыным, апхуэдэ зэхэзехуэным гугъуехь куэд пыщ1ащ: иджыр нэгъунэ зэригъэпэща хьэпшыпым, мылъкум хэщ1ыныгъэ егъуэт, унагъуэ псэуп1э щ1эуэ зэгъэпэщын, губгъуэлэжьыгъэхэр щ1эрыщ1эу зэтегъэувэн, зэтегъэпсыхьыныр нэхъ хьэлъэжщ. Гъавэ къэгъэк1ынымк1э культурэ лъагэ зи1эу щыта беслъэнейхэм я лэжьыгъэ зехьэн игъащ1эрей хабзэхэр зэтеуда хъуащ. Ахэр зэгъэпэщыжыным зэмани къарууи ехьыр, хабзэхэм и ныкъуэр пхузэгъэпэщыжыххэкъым.
Тхьэстыкъуей къуажэр Уарп псыхъуэм къыдахуу Енжыджышхуэ псыхъуэм къыщагъэт1ысам бэлыхьыу яшэчар ящыгъупщэжауэ къыщ1эк1ын, ауэ гукъеуэу, гуауэшхуэу къуажэм къыщыщ1ар, Тхьэстыкъуей къуажэдэс хьэдиблыр ящ1ыгъуу къызэрыкуэшар ящыгъупщакъым Уэхъутэ л1акъуэм. А гуауэр къи1уэтэжурэ гъыбзэм и псалъэхэр нобэм къэсащ.
Иджыри зы 1уэхугъуэ: тхыгъэу «Адыгэ псалъэ» газетым къытрадза «Уэхъутэ зэшиблым я хъыбарыр», Шыбзыхъуэ Тезадэ, Уэхъутэхэ япхъум къы1эщ1эхьэу къеджа иужьк1э, абы къызжи1эжащ:
- Тхыгъэм сыщеджэм хуабжьу сигъэгумэщ1ащ, си нэпс къигъэк1уащ. Ик1и сигу къэк1ыжащ Уэхъутэ зэшиблым я гъыбзэр. Сэ сощ1эж сыц1ык1уу мы гъыбзэр зэрызэхэсхар. Си нэгу къыщ1ыхьэжащ ди гъунэгъу дыдэу псэуа, къамылапщэ 1эзэ Пэт1 Чэрим мы гъыбзэр жи1эу зэрыщытар. Ар иужь дыдэу щызэхэсха зэманыр, Уэхъутэ Январ нэмыцэхэм гъэру Италием ща1ыгъыу, абы иужьк1э гъэр зэрыхъуам щхьэк1 э Совет властым хьэпсэми ирагъэсу къик1ыжа иужь, Унэжь Цуцэрэ Январрэ щызэрыша зэманращ. Гъыбзэм хэт псалъэхэри
"Дон къэзакъыжьхэм фи топышэжьым
Семен джабэжьыр къызэщ1егъэсысэ"
здыжи1эр сэ на1уэу сощ1эжыр.
Зэрыхъумк1э, гъыбзэр ди къуэжэдэс ц1эры1уэу щыта Пэт1 Чэрим нащхъуэ жи1эу щытащ. Ик1и арауэ къыщ1эк1ын ар иужь дыдэ жызы1эжар. Гъыбзэм и псалъэхэр хъумэнми нэхъ сэбэп хуэхъуар, гъыбзэр жызы1эн къуажэм дэсти аращ.
Сэ си насып къихьащ Чэрим Нащхъуэ и къамылым и макъыр зэхэсхын. Ар къуажэм къамылапщэ лъэщу дэсащ, хьэщ1э лъап1э ди унагъуэм къытхуэк1уэмэ, ди адэм Чэрим къыригъэблагъэт, ик1и абы и къамыл пшыналъэхэм сф1эдахэдыдэу седэ1ут. Ауэ сэ сщ1эжкъым псалъэк1э уэрэд жи1ахэри, сэ сысабийт апщыгъуэм. Сэ сщ1эжыр къамылым и макъ дахащэращ, ик1и ар си тхьэк1умэм къинэжащ.
К1уэк1уж гъыбзэу, бжэуэ жи1эу щыта псалъэхэр Уэхъутэхэ япхъу Кулэ тригъэбыдыхьыжащ:
- Зэрыжа1эжымк1э, Уэхъутэ зэшиблыр Семеныбг лъапэм мэкъуауэ к1уэнным ипэк1э, хъыбар къырагъэщ1ат емыжьэнхэу, шынагъуэ гуэр зэрыщы1эр. Уэхъутэ Г1элым ф1ы дыдэу ищ1эжт Уэхъутэ зэшиблым я хъыбарыр.
«-Мамэт жэу зыл1 я1эт, пц1ы 1эщ1эк1ыу. А махуэм зэшиблым яжри1ащ, щиц1ыхуар сэ сщ1эрэ, ауэ яжри1ащ: «Нобэ фымык1уэ а фыздэк1уэнум, 1уэху фщ1эну фызыпылъым. Мыра, мыпхуэдэу къэзакъхэр зэрызохьэхэр, фаук1ынк1и мэхъур» -жери. «Айе, Мамэт пц1ыупсым игъащ1эм зы псалъэ пэж къыжьэдэк1акъым, - жа1эри, абы жи1ар яф1эщ мыхъуу к1уахэщ зэкъуэшхэр. К1уэри ар къайхъул1ащ, ат1э.
-Мамэт пц1ыупс мыгъуэм игъащ1эм зы псалъэ пэж жи1ати,
Псалъэ пэж мыгъуэр си дэлъхухэм я ф1эщ мыхъуу, къэзакъхэм яук1аи, - жи1эурэ игъеит и дэлъхухэр зэшиблым я шыпхъу закъуэм.
Зэкъуэшхэм я ф1эщ хъуакъым Мамэтым къажыри1ар» - къи1уэтэжт Уэхъутэ Хьэлым
Мамытыр мыпц1ыупсыу, куэд зылъэгъуа гуэрэу къыщ1эк1ынк1э хъунущ. Дунеим куэд щызылъэгъуам илъэгъуар щыжи1эжк1э, зыри зымылъэгъуам апхуэдэ къэхъуауэ и ф1эщ хъукъыми, ар пц1упсыу елъытэ. Абы урысым куэд ядиц1ыхуу щытагъэнк1и мэхъу, ауэ дауэ щытми, Уэхъутэ зэшиблым абы и псалъэхэр къащтакъым.
Шырыхъукъуэ Дыгъужь
Уэхъутэ зэшиблым я нэхъыщ1э дыдэу духьэ зыпщ1эхэлъа щ1алэм и хъыбарым пэблагъэу Джеймс Белл, инджлыз т1асхъэщ1эхыу, адыгэхэм ягъусэу ик1и къадэ1эпыкъуу щытам и тхылъым ит гуэр фигу къэзгъэк1ыжынщ. Ар адыгэ дзэзешэ л1ыхъужь Шырыхъукъуэ Дыгъужь и хъыбарращ.
«Шырыхъукъуэ Дыгъужьрэ Жамболэтрэ, я джатэр къырахри, сэлэт щитху хъу дзэм ебгъэрык1уащ, хьэлэч зэтращ1ащ, езы т1ури хэк1уэда я гугъа щхьэк1э, у1эгъи мыхъуауэ, мэзым щ1ыхьэжащ, бийм к1э ирата нэужь. А зауэм и хъыбарыр Пшадэ деж къыщытхуа1уэтэжащ».
Илъэсищк1э исащ Белл Шэрджэсым, абы иужьк1э итхыжа гукъэк1ыжхэм куэдрэ ущрохьэл1э Шырыхъукъуэ Дыгъужь и хъыбар. «Зэгуэрым, - итхыжащ абы, - урыс быдап1эм зы фоч уэгъуэ хуэдизк1э бгъэдэхьа шу щыслъагъум, сыкъэгузэващ: блыным топих тетт, сэлэтхэми я фочхэр гъэпк1а хьэзырт. «Шырыхъукъуэ Дыгъужьщ ар, къеуэми шэ къытехуэнукъым»,- къызжа1ащ сэ. Топк1и фочк1и къеуащ, зы шэ къытехуакъым, быдап1эм къыдэк1ыну къэзакъ шухэм къракуакъым. Езым шыр сэлэтхэм я пащхьэ щигъэджэгури, лъэбакъуэк1э къы1уигъэзык1ыжащ».
Апхуэдэ л1ыгъэ куэдрэ далъэгъуащ Шырыхъукъуэ Дыгъужь. Кавказ зауэр увы1эху, епсыхакъым. 1864 гъэм хэкум ик1ащ. И ныбжьыр илъэс 80-м нэсауэ, Тыркум щыл1ащ.»
Адыгэм къа1уэтэжу зэхэсхащ шэтемыхуэ духьэм епхауэ хъыбар куэд. Ауэ зэшиблым я нэхъыщ1эм и хъыбарыр ахэм япи изгъэщкъым, иужьи изгъэувэкъым. Шэ зэрытемыхуэтэри, л1ыгъэу зэрихьари, и къуэшхэм ялъ зэрищ1эжари а зэманым щыгъуэ къызэрыгуэк1 1уэхугъуэу щытащ. Аращ Шырыхъукъуэ Дыгъужь и хъыбарыр мыбдеж къыщ1эсхьар. Лермонтов Михаил и усэ тхыгъэхэми а гупсысэр трагъэбыдыхьыжыр.
Ф1ыщ1эгуапэ псалъэ
Аращ Уэхъутэ зэшиблым я хъыбарыр. Куэд тепсэлъыхьхэу, ауэ хъыбарым и пэжып1эр ямыщ1эу щытащ илъэс 1эджэк1э. Иджы, Уэхъутэ Хьэсанэрэ Мэщэрийрэ къытхуагъэна хъыбархэр, Уэхъутэ Кулэ къи1уэтэжахэр зэхуэсхьэсыжри, Уэхъутэ зэшиблым я хъыбарыр зэф1эувэжащ. Тхьэм куэдрэ дяпэ иригъэт Кулэ, Тхьэм игъэпсэу Уэхъутэ Хьэсанэ и къуэрылъху Руслан, Мэщэрий и къуэрылъху Щамел, дэ1эпыкъуэгъу къызэрысхуэхъуахэм папщ1и ф1ыщ1э яхузощ1.
Мы тхыгъэм деж къэзгъэсэбэпа «Дон къэзакъ», «Хохол къэзакъ» псалъэхэр гъыбзэм къыхэсхащ, ик1и щыпкъэу а зэманым Дон къэзакъхэмрэ Украинэ Къэзакъхэмрэ урыс_кавказ зауэм щыгъуэ мыбдежхэм хэтахэщ.
Мы хъыбарыр Уэхъутэхэ я тхыдэм зэрыщыщым имызакъуэу Тхьэстыкъуей къуажэм, адыгэ лъэпкъым и тхыдэм щыщщ. Абы щхьэк1э мы хъыбарыр гуауэу щытми, си дежк1э лъап1эщ.
Ф1ыщ1э псалъэ яхуэфащэщ «Адыгэ Псалъэ» газетым и редактор нэхъыщхьэ Хьэф1ыц1э Мухьэмэдрэ, абы и къуэдзэ Жьак1эмыхъу Маринэрэ. Ахэм я ф1агък1э маим и 21-м псынщ1эу мы тхыгъэр зэрагъэзахуэжри газетым къытрадзащ ик1и а номер къыдэк1ам щыщу газет щит1 уасэншэу Беслъэней къуажэм къыхуагъэк1уащ Абы иужьк1э Уэхъутэ зэшиблым я хъыбарым нэмыщ1у «Адыгэ Псалъэ» газетым и дахагъым, ар купщ1аф1эу зэрыщытым, адыгэ энциклопедие пэлъытэу информацэ куэдк1э зэрыгъэнщ1ам ди къуажэдэс куэд тепсэлъыхьыжащ ик1и псалъэ гуапэ куэд хужа1эжащ «Адыгэ Псалъэм» и редактор нэхъыщхьэм. Беслъэней дэсхэм ямызакъуэу Адыгэ-Хьэблэ районым щыщ куэдым газетыр щалъагъум жа1ащ: мы газетыр ди щ1алэгъуалэм къа1эщ1ыхьэ зэпыттэмэ сыту ф1ыт, гъэсэныгъэ куэд къыхахынт, лъэпкъ хабзэри, тхыдэри нэхъыф1у ящ1энт, жа1эри. Лъэпкъым хуэлажьэхэу, псауныгъэ быдэ я1эу, гуф1эгъуэр къабэк1ыу куэдрэ Тхьэм игъэпсэухэ апхудэу дахэу, купщ1аф1эу «Адагэ Псалъэ» газетыр къыдэзыгъэк1хэр!
Пщ1эшхуэ зыхуэсщ1, сытым щыгъуи губзыгъагъэрэ гупсысэ гъэщ1эгъуэнрэ къызбгъэдэк1 Гъук1экъул Заур мы зэ гъуэгуми хуабжьу сигъэгуф1ащ: зи гугъу тщ1ы 1уэхугъуэмк1э упщ1э куэд къысхуэувахэм жэуап хъарзынэ къаритыжащ. И акъыл хуиту, псауныгъэ быдэ и1эу Тхьэм куэдрэ тхуигъэпсэу Заур.
Уэхъутэ Толэрэ Тимэрэ нэхъапэу гъыбзэр зыусар зыхуэдэр къэсщ1эным и гъуэгум сытрагъэхьащ! Сыт щыгуъи я гъащ1э гъуэгур нэхурэ тыншу, псауныгъэ быдэ я1эу Тхьэм куэдрэ иригэтхэ!
Ахэм я шынэхъыщ1э Хьэсанэ газетхэр къыхуэсхьыу дыщызэбгъэдэсам къык1элъык1уэ махуэм и псэр итащ. Ахърэт нэху, увы1эп1э дахэ Дыкъэзгъэщ1ам къыхуигъэфэщэну солъэ1у, и псэм Тхьэм тыншып1э къырит.
Ф1ыщ1эшхуэ хузощ1 Лъостэнкъул Аслъэмбэч, сыт щыгъуи емызэшу, шэчыныгъэшхуэрэ гулъытэ лъагэрэ къызыкъуэк1ым, ик1и мы хъыбарыр зэхуэсхьэсыжа хъуным хуэгузавэу, сыт хуэдэ 1уэхугъуэк1и хузэф1эк1 къимыгъанэу чэнджэщк1и, 1уэхук1и къыздэ1эпыкъуу къызбгъэдэтам,!
Философие щ1эныгъэхэмк1э доктор, еджагъэшхуэ Шенкауэ Мухьэмэд, Алий икъуэм, т1уащ1эу ф1ыщ1э хузощ1ыр: ар япэрей тхыгъэу «Адыгэ Псалъэ» газетым тетам щеджэм, кууэ, зэхищ1эу еджащ, ик1и сэбэпышхуэ къысхуэхъун чэнджэщ куэд къызитащ; ет1уанэрауэ, Бжуней унэц1эм и хъыбар гъэщ1эгъуэным нэ1уасэ схуищ1ащ. Си дежк1э абы и чэнджэщхэм уасэ ин и1эщ!
Гъук1экъул Мухьэмэд, Алий икъуэр, журналист къудейкъым, ат1э фольклор экспедицэ куэдым хэтащ, адыгэ хъыбарыжь куэд зыщ1э ик1и зытхыжа, адыгэ тхыдэм ф1ыуэ хэзыщ1ык1, мы Кавказ лъахэм щ1ып1э куэдым я тхыдэ къыпхуэзы1уэтэфын адыгэл1щ. Уэхъутэ Хьэсанэ и тхылъ ц1ык1ум ит гъыбзэм хэт псалъэу «Гуэсыжь 1уащхьэм» и мыхьэнэри, ар здэщытри зэуэ гуры1уэгъуэ къысхуэзыщ1ар Мухьэмэдщ. Ипэк1и ди лъахэм епхауэ хъыбарыжь куэд къызжи1ащ абы! И щ1эныгъэм нэхъри хэхъуэу, псауныгъэ быдэ Тхьэм къырит!
Ц1ыху гъэщ1эгъуэн дыдэщ, и лэжьыгъэр ф1ы дыдэу ищ1эу, чэнджэщк1э убгъэдыхьэмэ укъимыущхьэк1уу ик1и гурэ псэк1э къабзагъэ зыхэлъ ц1ыху губзыгъэщ, Республикэм и тхылъ1ыгъып1эм и лэжьак1уэ Шэрджэс Дарья. Ф1ыщэгуапэ ин хузощ1 а бзылъхугъэм мы тхыгъэр щызгъэпсым чэнджэщ лъап1эхэр къызэрызитамк1э.
Тхьэшхуэм ф1ыщ1э хузощ1, зэшиблым я хъыбарыр зэгъэпэщыжынымк1э, а тхыдэр на1уэу ди пащхьэ къиувэжынымк1э, щ1эблэм къыхуэгъэнэнымк1э зэф1эк1 къыдэзытам. Гъэщ1эгъуэнщ: дэтхэнэ зы ц1ыху, Уэхъутэ зэшиблым и хъыбарым епхауэ информацэ гуэр зыщ1эм, сыришэл1ащ Тхьэшхуэм.
Тхыгъэр зэхуэхьэсыжа, ик1эм нэгъэса хъуа иужь Лъостэнкъул Аслъэмбэч жи1ащ:
-Уэхъутэ зэшиблым и хъыбарыр зэрыщыту ди хъуреягъым гъунэгъубзэу щыпсэут, ауэ тлъагъутэкъым.
Мы хъыбарыр щызэхуэсхьэсыжым зэшиблым я псэхэри ди гъусэу, къыддэ1эпыкъуу къытхэта къысщохъур. Тхьэм я псэр игъэтынш, ахърэт нэху Тхьэм къарит хьэкъи лажьи зимы1эу, игъуэнэмысу зы махуэм зэ псэ зыта зэшиблым.
Комментариев нет:
Отправить комментарий